Λίγα σχολεία λειτουργούσαν στην Κρήτη μέχρι το 1821, τα οποία σταμάτησαν να λειτουργούν μετά την κήρυξη της επανάστασης. Οι τουρκικές αρχές θεωρούσαν ότι τα σχολεία βοηθούσαν την επανάσταση και οι δάσκαλοι ήταν υπό διωγμό. Δάσκαλοι θανατώθηκαν και φυλακίστηκαν. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι ο Καλλίνικος Βερροιαίος, ο οποίος απαγχονίστηκε στις 15 Ιουνίου και 1825 και ο Νικόλαος Φουράκης ο οποίος φυλακίστηκε , δραπέτευσε και λίγο αργότερα πέθανε από τις κακουχίες201. Η σκληρότητα των καταστάσεων και της εποχής δεν επέτρεπε την λειτουργία σχολείων. Κατά την περίοδο της Αιγυπτιακής κατοχής από το 1830-1840, η διοίκηση της Κρήτης επέτρεψε την ίδρυση και λειτουργία σχολείων. Στο Ρέθυμνο λειτουργούσε αλληλοδιδακτικό σχολείο το 1834 και το 1836 ο επίσκοπος Λάμπης Νικόδημος ίδρυσε μία σχολή που αργότερα έγινε κατώτερο διδασκαλείο202. Το 1837 η Αμερικανική Φιλεκπαιδευτική εταιρεία ίδρυσε ένα Αμερικάνικο Σχολείο στα Χανιά και διευθυντής ανέλαβε ο καταξιωμένος και σπουδαίος δάσκαλος Γεώργιος Ψαρουδάκης203. Το σχολείο απέκτησε καλή φήμη και είχε πολλούς μαθητές. Παρέμεινε ανοιχτό μέχρι το 1843 όταν η Οθωμανική διοίκηση αποφάσισε να κλείσει τα Αμερικάνικά σχολεία στην επικράτεια της. Στην Αθήνα είχε συσταθεί Επιτροπή για την παιδεία στην Κρήτη από το 1836. Την επιτροπή αποτελούσαν πανεπιστημιακοί καθηγητές. Συγκεκριμένα η επιτροπή ίδρυσε 15 σχολεία στην Κρήτη, τα οποία αργότερα έγιναν 27 με χρηματοδότηση από κρητικούς του εξωτερικού. Εκτός από την ίδρυση σχολείων, η επιτροπή συγκέντρωνε βιβλία και βοηθήματα για τα σχολεία της Κρήτης. Η Εκκλησία είχε την ευθύνη για την παιδεία του κρητικού λαού. Τα μοναστήρια είχαν σχολεία, όπου πήγαιναν μαθητές από τα χωριά της περιοχής. Παράλληλα οι Μητροπολίτες και οι επίσκοποι αναζητούν δασκάλους και κατάλληλα μέσα ώστε να ιδρύσουν σχολεία βασικής εκπαίδευσης205 . Το 1856 δημιουργήθηκαν οι κατάλληλες συνθήκες με τις παραχωρήσεις του Χάττι Χουμαγιούν. Σε συνδυασμό με την σύσταση των Δημογεροντιών του 1858 αυξήθηκε κατά πολύ ο αριθμός των σχολείων206. Από το 1859 εως το 1865 , ο Γενικός Διοικητής της Κρήτης Χουσνή πασάς και ο διάδοχός του Ισμαήλ πασάς κατεδίωκαν τους δασκάλους από το νησί. Ωστόσο πολλοί κρητικοί είχαν αρχίσει να σπουδάζουν στο πανεπιστήμιο Αθηνών και μετά το τέλος των σπουδών τους επέστρεφαν και διδαξουν σε σχολεία της Κρήτης. Κάποιοι δάσκαλοι από αυτούς ήταν ο ιστορικός Βασίλειος Ψιλάκης, ο οποίος δίδαξε στο γυμνάσιο Χανίων από το 1855 και ο πολιτικός Αντώνιος Μιχελιδάκης, ο οποίος δίδαξε στο γυμνάσιο Ηρακλείου από το 1865. Λίγα χρόνια πριν την επανάσταση του 1866 υπήρχαν στις μεγάλες πόλεις της Κρήτης αλληλοδιδακτικά σχολεία και παρθεναγωγεία. Τα σχολεία συντηρούνται από δωρεές πλουσίων ιδιωτών, την Εκκλησία και μία μικρή επιχορήγηση από τα κρατικά ταμεία. Ένα από τα ζητήματα που προκάλεσε την επανάσταση του 1866 ήταν η διαχείριση της μοναστικής περιουσίας από επιτροπές με σκοπό τα έσοδα να δίνονται για την εκπαίδευση του λαού. Η αρμόδια επιτροπή κατέληξε σε απόφαση το 1865 , όμως ο Ισμαήλ πασάς εμπόδισε την υλοποίηση των αποφάσεων208. Κατά την περίοδο της επανάστασης 1866-1869 τα σχολεία δεν λειτουργούσαν. Ο Οργανικός Νόμος του 1868 καθιέρωσε την ελληνική γλώσσα ως επίσημη και διδασκόταν τόσο στα ελληνικά σχολεία όσο και στα τούρκικα. Τα παλιά σχολεία επαναλειτουργούν και ιδρύονται νέα. Το 1870 συντάχθηκε «Ο Διοργανισμός των εν Κρήτη ιερών μονών» όπου το Θ΄ κεφάλαιο αναφέρεται στα σχολεία, τα οποία λειτουργούν από τα έσοδα των μοναστηριών και την φροντίδα των αρχιερέων και των Δημογεροντιών209. Μετά τη Σύμβαση της Χαλέπας το 1878, άρχισαν να εκδίδονται εφημερίδες, να δημιουργούνται βιβλιοθήκες και ιδρύθηκαν πολλά σχολεία. Η Γενική Συνέλευση των Κρητικών ψήφισε νόμο για την παιδεία το 1881. Σύμφωνα με τον νόμο αυτό, η βασική εκπαίδευση ήταν υποχρεωτική για τα αγόρια και τα κορίτσια και προέβλεπε την ίδρυση δημοτικών σχολείων. Ωστόσο το ποσοστό του αναλφαβητισμού στην Κρήτη ήταν μεγάλο και μειώθηκε την δεκαετία 1880-1890 όταν ιδρύθηκαν πολλά σχολεία211. Τα σχολεία αυτά ιδρύθηκαν κυρίως από δωρεές ιδιωτών.
-64-
