Η στάση Βρετανών, Γάλλων, Ιταλών και Σοβιετικών απέναντι στη μικρασιατική εκστρατεία

Μιχάλης Στούκας

Η αλλαγή δεδομένων μετά την επάνοδο του Κωνσταντίνου – Πού οφείλεται η «μεταστροφή» Βρετανίας, Γαλλίας και Ιταλίας; - Η αναμφισβήτητη βοήθεια των μπολσεβίκων προς τον Κεμάλ εν μέσω λιμού στη Ρωσία

Οι εκλογές της 1ης Νοεμβρίου 1920 στην Ελλάδα με την ήττα του Ελευθερίου Βενιζέλου και η επάνοδος του βασιλιά Κωνσταντίνου, μετά το δημοψήφισμα της 22ας Νοεμβρίου 1920, ήταν ένα κομβικό σημείο για την εξέλιξη της μικρασιατικής εκστρατείας.

Ορισμένοι θεωρούν ότι η ήττα των βενιζελικών και η άνοδος στην εξουσία της «Ηνωμένης Αντιπολιτεύσεως» ήταν καταδικαστική για τη χώρα μας, καθώς σήμανε την αλλαγή της στάσης Γαλλίας και Ιταλίας, αρχικά και στη συνέχεια και της Μεγάλης Βρετανίας απέναντι στην Ελλάδα. Πόσο σωστό είναι όμως αυτό;

Τι μπορούσε να κάνει ο Ελευθέριος Βενιζέλος αν παρέμενε στην εξουσία;

Πρόκειται βέβαια για ένα υποθετικό ερώτημα, που δεν έχει απαντηθεί εδώ και εκατό χρόνια και, δεν νομίζουμε, ότι είναι εφικτό να απαντηθεί στο μέλλον…

Ωστόσο δεν πρέπει να εξετάσουμε τις εκλογές του 1920 και την επάνοδο του Κωνσταντίνου μεμονωμένα, αλλά σε συνάρτηση με την εξέλιξη των σχέσεων της Ελλάδας με την Entente, στις σχέσεις των Συμμάχων μεταξύ τους, αλλά και στην εσωτερική κατάσταση της ηττημένης Οθωμανικής Αυτοκρατορίας το 1920. Ο Βενιζέλος αντιμετώπισε πολλές διεθνείς αντιδράσεις μέχρι την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών.

Σε συνδυασμό με τις διεθνείς εξελίξεις από τον Αύγουστο του 1920 ως τις εκλογές του Νοεμβρίου στην Ελλάδα, οι ενδοσυμμαχικές διαφωνίες οξύνθηκαν και η ενδοαγγλική αντιπολίτευση στους «φιλελληνικούς» προσανατολισμούς του Λόιντ Τζορτζ ισχυροποιήθηκε, με αποτέλεσμα να εκδηλωθούν για πρώτη φορά, μετά την ήττα Βενιζέλου, οι διαφωνίες αυτές, όπως γράφει ο πανεπιστημιακός Ιωάννης Γιαννουλόπουλος στην «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ».

Ας δούμε και την άποψη των Άγγελου Συρίγου και Ευάνθη Χατζηβασιλείου, όπως την παραθέτουν στο βιβλίο τους «ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ – 50 ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ».

Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε επίγνωση της ανάγκης να κρατηθούν οι διεθνείς «στηρίξεις» της μικρασιατικής εκστρατείας, οι αντιβενιζελικοί όχι. Οι Σύμμαχοι πολύ πιο δύσκολα θα εγκατέλειπαν την Ελλάδα του Βενιζέλου, απ’ ότι την Ελλάδα του Κωνσταντίνου, ενώ ο Βενιζέλος δεν θα τους έδινε το πρόσχημα να το κάνουν. «Είναι δυνατόν, ότι, ακόμη και εάν ο Βενιζέλος δεν θα είχε μπορέσει τελικά, να διατηρήσει τις διεθνείς του συμμαχίες, πάντως θα φρόντιζε να μην τις χάσει με τόσο συντριπτικό τρόπο», αναφέρουν οι δύο συγγραφείς κλείνοντας την σχετική παράγραφο.

Η γαλλική στάση απέναντι σε Ελλάδα και Κεμάλ

Με τη μυστική συμφωνία Sykes-Picot (Μάιος 1916), η Βρετανία και η Γαλλία, και με τη συναίνεση αρχικά της Ρωσίας, διαμοίρασαν σε σφαίρες επιρροής και ελέγχου τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη σημερινή Τουρκία, τη Μέση Ανατολή, το Ιράκ και τη Συρία. Στον αρχικό διαμοιρασμό συμμετείχε και η Ρωσία, ωστόσο μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση, οι μπολσεβίκοι ανακάλυψαν αυτές τις μυστικές συμφωνίες και τις δημοσίευσαν στις 23 Νοεμβρίου 1917 στις εφημερίδες «Izvestia» και «Pravda», ενώ τρεις μέρες αργότερα δημοσιεύτηκαν και στη βρετανική εφημερίδα «Guardian».

Η αγγλογαλλική συμφωνία, προέβλεπε ότι η Γαλλία θα έπαιρνε το θαλάσσιο μέτωπο της Συρίας και το βιλαέτι των Αδάνων στην Κιλικία της νοτιοανατολικής Μικράς Ασίας. Τον Δεκέμβριο του 1918 μετά την ήττα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Κιλικία πέρασε στα χέρια της Γαλλίας. Οι Γάλλοι επιχείρησαν να την εποικήσουν με επιζήσαντες από τη γενοκτονία Αρμένιους. Πραγματικά με πρωτοβουλία Βρετανών και Γάλλων, 170.000 Αρμένιοι εγκαταστάθηκαν στην Κιλικία. Να σημειώσουμε ότι οι Αρμένιοι είχαν ιδρύσει το 1080 το «Βασίλειο της Αρμενικής Κιλικίας», το οποίο έπαψε να υπάρχει το 1517, μετά την κατάληψη και του τελευταίου τμήματός του από τους Οθωμανούς. Το μόνο εδαφικό ζήτημα που έφερνε σε αντίθεση τους Γάλλους με τους κεμαλιστές, ήταν η παρουσία των πρώτων στην Κιλικία, κάτι που ερχόταν σε σύγκρουση με το κύριο αίτημα του κεμαλισμού για «εδαφική ακεραιότητα» της Τουρκίας. Όσο παρέμενε πρωθυπουργός της Γαλλίας ο Κλεμανσό που είχε αποφασίσει να κρατήσει την Κιλικία, καθώς τη θεωρούσε απαραίτητη για την ασφάλεια των συνόρων της Βόρειας Συρίας, η γαλλική πλευρά δεν έδειχνε διατεθειμένη να προβεί σε παραχωρήσεις προς τους κεμαλιστές. Η Συρία αποτελούσε το κέντρο της γαλλικής παρουσίας στη Μέση Ανατολή.

Η ήττα όμως του Κλεμανσό και η διαδοχή του από τον Αλεξάντρ Μιλιεράν, ο οποίος επηρεαζόταν περισσότερο από τους οικονομικούς κύκλους του Παρισιού, άλλαξαν τα δεδομένα. Άλλωστε τα γαλλικά συμφέροντα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία ήταν κυρίως οικονομικά (προνομιακές συμβάσεις, οθωμανικό δημόσιο χρέος).

Μετά τη μάχη του Μαράς της Κιλικίας (20 Ιανουαρίου-10 Φεβρουαρίου 1920) όπου η Γαλλοαρμενική Λεγεώνα ηττήθηκε τις κεμαλικές δυνάμεις με αποτέλεσμα να εγκαταλείψει την πόλη και οι Τούρκοι (αλλά και Κούρδοι και Τσερκέζοι) κατέσφαξαν χιλιάδες Αρμένιους (16.000 κατά μία εκδοχή, 5.000-12.000 σύμφωνα με άλλη), άρχισαν να δυναμώνουν στη Γαλλία οι φωνές που ζητούσαν αποχώρηση από τα εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Άλλωστε η Γαλλία είχε χάσει κατά τον Ά Παγκόσμιο Πόλεμο περισσότερους από 1.000.000 άνδρες και η γαλλική κοινή γνώμη ήταν αντίθετη σε συνέχιση των επιχειρήσεων στην Ανατολία.

Μετά τη μάχη του Σαγγαρίου τον Αύγουστο του 1921, όπου ανακόπηκε η πορεία του Ελληνικού Στρατού προς την Άγκυρα, η Γαλλία έστειλε αντιπροσωπεία στον Κεμάλ για να διαπραγματευθεί νέους όρους ειρήνευσης, κάτι που αποτελούσε σαφή ρήξη με τη Συνθήκη των Σεβρών.

Τον Οκτώβριο του 1921 Γάλλοι και κεμαλικοί υπέγραψαν τη Συνθήκη Φρανκλίν – Μπουγιόν (από το όνομα του Γάλλου διπλωμάτη που τη διαπραγματεύτηκε). Αυτή προέβλεπε, μεταξύ άλλων, την εκκένωση της Κιλικίας και του λιμανιού της Μερσίνας από τα γαλλικά στρατεύματα και την εγκατάσταση τουρκικών Αρχών στην περιοχή, με παράδοση γαλλικού οπλισμού στους Τούρκους. Η Τουρκία αναγνώρισε τη γαλλική κατοχή στη Συρία, περιλαμβανομένης και της Αλεξανδρέτας και διασφάλισε τα συμφέροντα γαλλικών εταιρειών στο έδαφός της.

Τον Δεκέμβριο του 1921 οι Γάλλοι εκκένωσαν την περιοχή της Κιλικίας. Μαζί με τους Γάλλους εγκατέλειψαν την περιοχή και όλοι οι χριστιανικοί πληθυσμοί, Έλληνες, Αρμένιοι και Ασσύριοι. Ο βαρύς γαλλικός οπλισμός δόθηκε στα κεμαλικά στρατεύματα, παραβιάζοντας έτσι τις στοιχειώδεις αρχές υποχρεώσεων των Συμμάχων απέναντι στην Ελλάδα.

Τραγική ειρωνεία για τους χριστιανικούς πληθυσμούς, είναι ότι τον Ιανουάριο του 1919, τέσσερις μήνες μετά την Ανακωχή του Μούδρου με την οποία συνθηκολόγησε η Οθωμανική Αυτοκρατορία, ο Γάλλος στρατάρχης Φρανσέ ντ’ Εσπερέ αποβιβάστηκε στο λιμάνι του Γαλατά στην Κωνσταντινούπολη και παρέλασε προς το Πέραν, μέσα σε έντονες επευφημίες Αρμένιων και Ελλήνων, οι οποίοι πιθανότατα του είχαν προσφέρει το άλογο…

Η στάση της Ιταλίας απέναντι στους κεμαλιστές

Η Ιταλία εμφανίστηκε στο Συνέδριο της Ειρήνης ως ο μεγάλος αδικημένος σε σχέση με Βρετανούς και Γάλλους.

Το 1915 οι Αγγλογάλλοι υπέγραψαν με τους Ιταλούς μυστική συμφωνία, υποσχόμενοι να της δώσουν μερίδιο στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Τον Ιανουάριο του 1917, υποσχέθηκαν ότι θα δώσουν στη Ρώμη τη Σμύρνη και την ενδοχώρα της. Μετά την ανακωχή του 1918 αυτό δεν έγινε.

Τελικά, τον Μάρτιο του 1919 οι Ιταλοί κατέλαβαν «πραξικοπηματικά» την Αττάλεια και έπειτα την Αλικαρνασσό και τη Μάκρη, απέναντι από τη Ρόδο.

Η Ιταλία ήταν κάθετα αντίθεση στις διεκδικήσεις της Ελλάδας στη Μικρά Ασία, καθώς θεωρούσε τη χώρα μας ανταγωνιστική στην Ανατολική Μεσόγειο.

Έτσι επέτρεψε στον Κεμάλ να στρατολογεί άντρες και να συγκροτεί στρατιωτικές μονάδες στα εδάφη που κατείχε. Επίσης πρόσφερε καταφύγιο στις τουρκικές δυνάμεις που καταδιώκονταν από τον Ελληνικό Στρατό.

Στην Αττάλεια εκπαιδεύονταν μονάδες του κεμαλικού στρατού, ενώ το λιμάνι της όπως και το Κουσάντασι μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν από τους κεμαλικούς.

Τον Σεπτέμβριο του 1920 η Ιταλία επέτρεψε στους κεμαλικούς να ανοίξουν γραφείο αντιπροσώπευσης στη Ρώμη, σκοπός του οποίου ήταν, ανάμεσα στους άλλους και η αγορά όπλων. Τον Μάρτιο του 1921 οι Ιταλοί συμφώνησαν κατ’ αρχήν, με τους κεμαλικούς, για αποχώρηση των στρατευμάτων τους από τα τουρκικά εδάφη. Για οικονομικούς λόγους η συμφωνία δεν ολοκληρώθηκε, όμως η Ιταλία ξεκίνησε την εκκένωση των περιοχών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που κατείχε τον Ιούνιο του 1921 και την ολοκλήρωσε τον Απρίλιο του 1922.

Από τον Οκτώβριο του 1921 γαλλικά και ιταλικά πολεμικά πλοία άρχισαν να μεταφέρουν στα λιμάνια της Αττάλειας και της Μερσίνας που βρίσκονταν υπό τον έλεγχό τους, πολεμικό υλικό προς τον Κεμάλ, το οποίο προερχόταν κυρίως από τις οθωμανικές αποθήκες στην Κωνσταντινούπολη που βρίσκονταν υπό γαλλικό έλεγχο! Αν και κάτι τέτοιο είχε απαγορευτεί από το Ανώτατο Συμβούλιο των Συμμάχων τον Αύγουστο του 1921, Γάλλοι και Ιταλοί έδωσαν τον Σεπτέμβριο του 1921 το δικαίωμα σε ιδιωτικές εταιρείες των χωρών τους να αγοράζουν και να μεταφέρουν οθωμανικό πολεμικό υλικό. Παράλληλα απαγορεύτηκε στο Ελληνικό Πολεμικό Ναυτικό να διενεργεί νηοψίες σε συμμαχικά πλοία ή να προβαίνει σε αποκλεισμούς λιμανιών, κάτι το οποίο επιτρεπόταν από το Δίκαιο του Πολέμου στις αντιμαχόμενες πλευρές.

Επιπλέον, Ιταλοί κεφαλαιούχοι αποκτούσαν δικαίωμα προτεραιότητας στα σαντζάκια Αττάλειας, Μούλγου και Μποντούρ, καθώς και στη μεταλλειοφόρο λεκάνη της Ηρακλείας. Η Ρώμη όφειλε από την πλευρά της να υποστηρίξει την απόδοση της Σμύρνης και της Θράκης στην Τουρκία, ενώ θα απέσυρε τα στρατεύματά της από τη Μικρά Ασία.

Η στάση της Μ. Βρετανίας απέναντι στους κεμαλικούς

Αντίθετα με τη Γαλλία και την Ιταλία, η Μεγάλη Βρετανία είχε κυρίως πολιτικοστρατιωτικά και λιγότερο οικονομικά συμφέροντα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Οι Βρετανοί ήθελαν να διατηρήσουν με κάθε τρόπο τον έλεγχο των Στενών, κάτι που ερχόταν σε αντίθεση με την ασφάλεια της Κωνσταντινούπολης, που ζητούσαν επίμονα οι κεμαλικοί. Αλλά και στην Ανατολική Θράκη την οποία διεκδικούσε ο Κεμάλ ως αναπόσπαστο τμήμα της Τουρκίας, δεν ήταν διατεθειμένοι να υποχωρήσουν, καθώς ενδεχόμενη παραχώρησή της στους κεμαλικούς, θα σήμαινε, περικύκλωση των Βρετανών στα Στενά, σε πιθανή μελλοντική σύγκρουση. Τέλος και η πλούσια σε πετρέλαια και μεγάλης στρατιωτικής σημασίας περιοχή της Μοσούλης, ήταν ένα ακόμα «πεδίο» όπου βρετανικά και τουρκικά συμφέροντα συγκρούονταν.

Μετά την υπογραφή της Συνθήκης των Σεβρών, πολλοί οικονομικοί παράγοντες του Λονδίνου (κυρίως εκπρόσωποι αγγλικών σιδηροδρομικών εταιρειών στη Μικρά Ασία, τα τρένα των οποίων χρησιμοποιούσε και ο Ελληνικός Στρατός για πολεμικούς σκοπούς), άρχισαν να κατηγορούν τον πρωθυπουργό Λόιντ Τζορτζ για τυχοδιωκτική πολιτική.

Ο Λόιντ Τζορτζ που, φανερά τουλάχιστον, ακολουθούσε φιλελληνική πολιτική, προερχόταν από το Κόμμα των Φιλελευθέρων. Το Συντηρητικό Κόμμα στήριζε την κυβέρνησή του, ενώ μέλη του μετείχαν σ’ αυτή. Ορισμένοι, όπως ο αρχηγός των Συντηρητικών A. Bonar Law, τόνιζαν ότι πρέπει η Βρετανία να συνεργαστεί με τη Γαλλία για τη διατήρηση του μεταπολεμικού στάτους κβο στην Ευρώπη και να εγκαταλείψει τις πολεμικές περιπέτειες στη Μέση Ανατολή.

Ο Λόιντ Τζορτζ πιεζόταν επίσης και από τους Εργατικούς, που ήταν ανερχόμενη δύναμη στη χώρα του και μάλιστα το 1924 σχημάτισαν για πρώτη φορά κυβέρνηση, καθώς οι κλαδικές οργανώσεις και τα συνδικάτα των Εργατικών ήταν ενάντια σε κάθε προοπτική νέου πολέμου και επιστράτευσης.

Πάντως, όπως γράφουν οι Α. Συρίγος – Ε. Χατζηβασιλείου: «Σε κάθε περίπτωση, μετά τις εκλογές του 1920 η Βρετανία ήταν η μόνη από τις Μεγάλες Δυνάμεις που έδινε μια άτυπη υποστήριξη στην ελληνική πλευρά, χωρίς όμως να τη συνοδεύει με ουσιαστική οικονομική και στρατιωτική βοήθεια».

Το κράτος της Αρμενίας που προέβλεπε η Συνθήκη των Σεβρών και η σημασία του

Ένας σημαντικός, αρνητικός, παράγοντας για την Ελλάδα στη Μικρά Ασία, ήταν η διάλυση, πριν καλά καλά τη δημιουργία της, της «Δημοκρατίας της Αρμενίας» που προβλεπόταν από τη Συνθήκη των Σεβρών.

Είναι γεγονός ότι βασικός υποστηρικτής της ανεξάρτητης Αρμενίας ήταν ο Αμερικανός Πρόεδρος Τόμας Γούντροου Ουίλσον. Μάλιστα η «Δημοκρατία της Αρμενίας» ονομαζόταν από πολλούς «Ουιλσονιανή Αρμενία». Όμως τον Οκτώβριο του 1919 ο Ουίλσον υπέστη ένα σοβαρό εγκεφαλικό επεισόδιο, που τον έκανε ουσιαστικά ανήμπορο να κυβερνήσει. Οι Η.Π.Α. επέστρεψαν στον απομονωτισμό τους και βρήκαν την ευκαιρία κεμαλικοί και μπολσεβίκοι το 1920 να διαλύσουν το κράτος της Αρμενίας. Η Ελλάδα έχασε έναν αυτονόητο και πολύτιμο σύμμαχο, ο Κεμάλ και οι Σοβιετικοί απέκτησαν κοινά χερσαία σύνορα και οι Σύμμαχοι, ιδιαίτερα οι Βρετανοί, άρχισαν να φοβούνται ότι αυτοί θα συντονίσουν πλέον τη δράση τους, κάτι που επαληθεύτηκε…

Οι μπολσεβίκοι και η συνεργασία τους με τους κεμαλικούς

Στο Δεύτερο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς, τον Ιούλιο του 1920, λήφθηκε η απόφαση να υποστηριχθούν όλα τα αντιιμπεριαλιστικά κινήματα, άσχετα αν επιδίωκαν «την απελευθέρωση των προλετάριων». Ανάμεσα σε αυτούς ήταν και το κίνημα του Κεμάλ που πολεμούσε ταυτόχρονα εναντίον Βρετανών, Γάλλων, Ιταλών και Ελλήνων. Κεμαλικοί και μπολσεβίκοι πίστευαν ότι «ο εχθρός του εχθρού μου είναι φίλος μου».

Αρχικά οι Σοβιετικοί ήταν επιφυλακτικοί απέναντι στους κεμαλικούς. Όταν όμως τον Ιανουάριο του 1921 αυτοί κατάφεραν να συγκρατήσουν πολυπληθέστερα ελληνικά στρατεύματα στην πρώτη μάχη του χωριού Ινονού, άλλαξαν στάση.

Τον Μάρτιο του 1921 η Σοβιετική Ρωσία και οι κεμαλικοί υπέγραψαν τη Συμφωνία της Μόσχας. Με αυτή, αναγνωριζόταν οι κεμαλικοί ως νόμιμη κυβέρνηση της Τουρκίας.

Η Άγκυρα επικύρωνε και τυπικά ότι η περιοχή του Καυκάσου ήταν υπό σοβιετικό έλεγχο, παρέδιδε στους Σοβιετικούς το Βατούμι (σημαντικό λιμάνι που σήμερα ανήκει στη Γεωργία). Όμως έπαιρνε πίσω το Καρς και το Αρδαχάν που δόθηκαν στη Ρωσία με τη Συνθήκη του Βερολίνου (1878). Επίσης εξασφάλιζε ότι η περιοχή του Ναχιτσεβάν που είχε μουσουλμανικό πληθυσμό, θα παρέμενε αυτόνομη υπό την εξουσία του Αζερμπαϊτζάν και δεν θα περνούσε σε  αρμενικό έλεγχο. Έτσι η Τουρκία αποκτούσε μέσω του Ναχιτσεβάν σύνορα με το Αζερμπαϊτζάν.

Έτσι οι κεμαλικοί σταθεροποίησαν το ανατολικό τους μέτωπο και μπορούσαν να ασχοληθούν απερίσπαστοι με τα ελληνικά στρατεύματα…

Υπήρξε όμως και βοήθεια σε χρήματα και όπλα από τους Σοβιετικούς προς τον Κεμάλ. Από τον Μάρτιο τον 1921 ως τον Αύγουστο του 1922, οι μπολσεβίκοι έστειλαν στους κεμαλικούς 11.000.000 χρυσά ρούβλια και 75.000 χρυσά ρούβλια σε ράβδους χρυσού που αντιστοιχούσαν σε 80.000.000 χάρτινες τουρκικές λίρες, το 10% του προϋπολογισμού του Κεμάλ! Τα χρήματα μετέφεραν ο Γιουσούφ Κεμάλ και ο Μιχαήλ Φρούνζε. Την ίδια εποχή που οι Σοβιετικοί έστελναν χρήματα στον Κεμάλ, η χώρα τους πληττόταν από έναν φοβερό λιμό, ο οποίος στοίχισε τη ζωή σε 5.000.000 άτομα…

Σημαντικότερη ήταν η βοήθεια των μπολσεβίκων σε όπλα προς τους κεμαλικούς. Οι Τούρκοι είχαν πάρει όπλα από τους Γάλλους όταν αυτοί εκκένωσαν την Κιλικία το 1921. Οι Σοβιετικοί παρέδωσαν στον Κεμάλ, μεταξύ άλλων, περίπου 40.000 τυφέκια, 327 οπλοπολυβόλα, 54 πυροβόλα, 63.000.000 σφαίρες, 150.000 οβίδες, 4.000 εμπρηστικές οβίδες και 4.000 χειροβομβίδες!

Τελικά δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι στο «Μνημείο της Δημοκρατίας» («Cumhuriyet Anιtι») στην Πλατεία Ταξίμ της Κωνσταντινούπολης (ολοκληρώθηκε το 1928), απεικονίζονται, πίσω από τον Κεμάλ, οι Σοβιετικοί Στρατηγοί Βοροσίλοφ (μετέπειτα στενός συνεργάτης του Στάλιν) και Φρούνζε, σύμβουλοι του Ατατούρκ στα κρίσιμα γι’ αυτόν χρόνια και πιο πίσω ο Σοβιετικός πρεσβευτής (1922-1923) Αράλοφ, επίσης σύμβουλος του Κεμάλ στις διπλωματικές συνεννοήσεις με τις χώρες της Entente, πριν τη νίκη του τον Αύγουστο του 1922.

Πηγές: «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ», τ. ΙΕ ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ

Άγγελος Συρίγος – Ευάνθης Χατζηβασιλείου, «ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ – 50 ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΤΑΚΗ 2022

Δρ. Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος, «Η Ιστορία του Ελληνικού Στρατού 1833-1949, Ι Τόμος», Εκδόσεις Σάκκουλα,2014.

Η ΑΡΚΟΥΔΑ ΚΑΙ Ο ΡΩΣΟΣ ΔΕΣΠΟΤΗΣ-ΑΛΗΘΙΝΗ ΙΣΤΟΡΙΑ !

Ο ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗΣ   Κρουτίτσκυ Πέτρος, κατά κόσμον Πέτρος Θεοδώροβιτς Πολιάνσκυ,
γεννήθηκε τό 1863.   Τό 1920 χειροτονήθηκε ᾿Επίσκοπος. 

Στὴν Διαθήκη τοῦ ἁγιωτάτου Πατριάρχου Τύχωνος († 1925)  ἀνεφέρετο ὡς ἕνας ἀπὸ τοὺς τρεῖς ῾Ιεράρχες, οἱ ὁποῖοι κατὰ σειρὰν/τάξιν θὰ ἔπρεπε νὰ γίνουν Τοποτηρηταὶ τοῦ Πατριαρχικοῦ Θρόνου μετὰ  τὴν κοίμησί του. 

Τὴν 12η ᾿Απριλίου τοῦ 1925 ὁ Μητροπολίτης Πέτρος ἀνέλαβε τήν διακυβέρνησι τῆς δεινῶς χειμαζομένης ἀπό τούς ἀθέους Ρωσικῆς ᾿Εκκλησίας.

᾿Από τόν πρῶτο ἤδη καιρό, ὁ Μητροπολίτης Πέτρος δέν ἔκαμε καμμία παραχώρηση στό σοβιετικό κράτος.

Μετά ἀπό μερικούς μῆνες, τήν 10η Δεκεμβρίου τοῦ ἰδίου ἔτους, φυλακίσθηκε καὶ ἀπελάθηκε διαδοχικὰ στίς φυλακές τῆς Βιάτκα, τοῦ Πέρμ, τοῦ Αἰκατερίνμπουργκ, τοῦ Τιοῦμεν καὶ τοῦ Τομπόλσκ (στήν Σιβηρία).
᾿Απὸ ἐκεῖ τόν ἐξώρισαν πρός τόν ποταμό ῎Ομπ, στό χωριό Χέ, 200 χλμ.ἀπό τό ᾿Ομπδόρσκ.

ΚΑΤΑ ΔΙΗΓΗΣΙ τοῦ ἰδίου τοῦ Μητροπολίτου Πέτρου, τήν ὁποία γνωρίζουμε ἀπὸ πολλούς, μία νύκτα τὸν πέταξαν ἀπάνθρωπα ἔξω ἀπὸ τὸ τραῖνο μεταφορᾶς πρός τὸ Τομπόλσκ.

Εἶναι γνωστό ὅτι μὲ αὐτὸ τόν τρόπο πέθαναν πολλοὶ ᾿Επίσκοποι καί ῾Ιερεῖς.

῾Ο Μητροπολίτης ἔπεσε στά χιόνια, σάν σέ μαξιλάρι. Σηκώθηκε καί κοίταξε γύρω: χιόνια, δάσος, οὔτε ἴχνος ζωῆς... Περπάτησε για πολύ στα χιόνια και στο τέλος κουράσθηκε.
῾Η παγωνιά τοῦ τρυποῦσε τα κόκκαλα. Φοροῦσε μόνον ἕνα παλαιό ἐξώρασο. 

Κατάλαβε ὅτι το τέλος πλησίαζε και ἔτσι ἄρχισε να προσεύχεται ἐντονώτερα πρίν ἀποθάνη...

Ξαφνικά, βλέπει νά τόν πλησιάζη μία τεράστια ἀρκούδα! Ποῦ βρέθηκε ὅμως αὐτή, ἐφ᾿ ὅσον αὐτά τα ζῶα κοιμοῦνται ὅλο τόν χειμῶνα, ἀλλά και ὅταν για κάποιο λόγο ξυπνήσουν, γίνονται πάρα πολύ ἄγρια,   ἐπιθετικά και ἐπικίνδυνα για τους ἀνθρώπους; ᾿Εμβρόντητος ἀπό τόν λογισμό, ὅτι θά τόν καταβροχθίση, ὁ Μητροπολίτης ἀπό τήν κόπωση καί τήν ἐξάντληση δέν εἶχε τήν δύναμι να φύγη.

 
῾Η ἀρκούδα ἦλθε, τόν οσφράνθηκε καὶ ξάπλωσε εἰρηνικὰ στὰ πόδια του, ζαρώνοντας, μὲ τήν κοιλιὰ πρός τόν Μητροπολίτη, καὶ ἀφοῦ ἁπλώθηκε, ἄρχισε νὰ ροχαλίζη! ᾿Απὸ τὸ τεράστιο σῶμα της ἐπήγαζε θερμότης καὶ ζωή!...

῾Ο Μητροπολίτης γιὰ λίγο ἐδίστασε, ἀλλά στήν συνέχεια ξάπλωσε στήν γούνα τῆς ἀρκούδας, ἀλλάζοντας μάλιστα ἀρκετές φορές πλευρό πρός τό μέρος της. 

῞Οταν ξημέρωσε, ἄκουσε ἀπὸ κάπου μακρυὰ τὸ λάλημα πετεινοῦ, πρᾶγμα ποὺ ἐσήμαινε κατοικημένη περιοχή!
Τότε, μὲ πολλὴ προσοχὴ γιὰ νά μήν ξυπνήση τήν ἀρκούδα σηκώθηκε.

Καὶ ἡ ἀρκούδα ὅμως, σάν νὰ μήν κοιμήθηκε καθόλου, σηκώθηκε, τινάχθηκε καὶ ἢσυχα κατευθύνθηκε πρός τὸ δάσος!...

Σέ λίγο ὁ Μητροπολίτης ἔφθασε σέ ἕνα μικρό χωριό, ὅπου ἐζήτησε φιλοξενία, λέγοντας ὅτι τὰ ἔξοδα θὰ τὰ πλήρωνε ἡ ἀδελφή του ποὺ διέμενε ὄχι πολὺ μακρυὰ ἀπὸ ἐκεῖ.

Τόν ἐδέχθησαν σὲ ἕνα σπίτι, ὅπου διέμεινε μισὸ χρόνο. ῎Εγραψε στήν ἀδελφή του καὶ αὐτὴ ἦλθε στὸ χωριό.
᾿Αλλά, σὲ λίγο κατέφθασαν καὶ κάποιοι ἄλλοι «πολιτικοί», δηλαδὴ πράκτορες τῆς μυστικῆς
ἀστυνομίας, τῆς φοβερῆς «Τσὲ-Κά» (προδρόμου τῆς«Κὰ-Γκὲ-Μπέ»).

᾿Ακολούθησαν 12 ἔτη ἀπιστεύτων βασάνων, φυλακῶν, τιμωριῶν, ἐξορίας στίς παγωμένες βόρειες ἀρκτικές περιοχές.
.

Δεκάδες φορές τοῦ προσεφέρθη ἡ «εὐκαιρία» ἀπὸ τούς Σοβιετικούς νὰ ἐγκαταλείψη τήν ῾Ομολογία του καὶ νὰ συνεργασθῆ μαζί τους,  μέ δέλεαρ τήν τοποτηρητεία ἤ καὶ αὐτόν ἀκόμη τόν Πατριαρχικό Θρόνο, ἀλλά ὁ Μητροπολίτης Πέτρος ἔμεινε πιστός στήν  ῾Αγία ᾿Εκκλησία μας.

᾿Εκτελέσθηκε τήν 10η ᾿Οκτωβρίου τοῦ 1937 στὸ Μαγνιτογόρσκ γιὰ τήν ᾿Αγάπη καὶ Πίστι τοῦ Χριστοῦ μας, χωρίς βεβαίως νὰ ἰδῆ τήν ἐπίγεια ἐλευθερία, ἔχοντας ὅμως ἀξιωθῆ τῆς ἁγίας ἐκείνης ᾿Ελευθερίας πού χαρίζει ὁ Θεῖος   Παράκλητος  στὰ  τέκνα  τοῦ Θεοῦ , ἐν τῷ Χριστῷ καὶ εν τῇ᾿Εκκλησίᾳ  Αὐτοῦ. ᾿Αμήν!

πηγη προσκυνητης 

Η ΣΤΡΟΦΗ ΤΟΥ ΣΤΑΛΙΝ ΣΕ ΠΑΤΡΙΔΑ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΑ

Η «στροφή» του Στάλιν σε πατρίδα και θρησκεία και η στάση της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στον «Μεγάλο Πατριωτικό Πόλεμο»

Ο Στάλιν έσπασε ξαφνικά την σιωπή του. «Γιατί δεν έχετε δυναμικό;», ρώτησε, καθώς απομάκρυνε την πίπα από το στόμα του και προσέχοντας τις ομιλίες των συνεργατών του.

Ο Alexy και ο Nikolai ήταν μπερδεμένοι, γιατί όλοι ήξεραν ότι το «δυναμικό» τους καθόταν στα στρατόπεδα του Στάλιν. Ο Μητροπολίτης Σέργιος (Sergiy) δεν ήταν καθόλου μπερδεμένος. Ο γέρων κληρικός απάντησε, «Δεν έχουμε δυναμικό για διάφορους λόγους. Ένας από αυτούς είναι ότι εκπαιδεύαμε έναν για ιερέα και αυτός έγινε ο Στρατάρχης της Σοβιετικής Ένωσης».

Ένα χαμόγελο ικανοποίησης εμφανίστηκε κάτω από τα μουστάκια του δικτάτορα, και είπε, «Ναι, ναι, ήμουν μαθητής θεολογικής σχολής και άκουσα για σένα μια φορά». (Στα χρόνια που ο Στάλιν ήταν μέσα στην ιερατική σχολή, Ο Μητροπολίτης Σέργιος, μετέπειτα Πατριάρχης, ήταν ο πρύτανης της Θεολογικής Σχολής της Αγίας Πετρούπολης).

Τότε άρχισε να θυμάται τα χρόνια του στη θεολογική σχολή ... Είπε ότι η μητέρα του ήταν λυπημένη κατά τον θάνατό της για το γεγονός ότι δεν είχε γίνει ιερέας. Η συζήτηση του δικτάτορα, με το μητροπολίτη έγινε πιο χαλαρή. Αφού πήραν το τσάι τους, άρχισαν να μιλάνε, μια συνομιλία που κράτησε μέχρι τις τρεις το πρωί.

Στο ... τέλος της συζήτησης, ο ηλικιωμένος μητροπολίτης ήταν αρκετά εξαντλημένος. Ο Στάλιν, πήρε τον μητροπολίτη απαλά από το μπράτσο, σαν ένας πραγματικός βοηθός διάκονος, τον οδήγησε μέχρι τις σκάλες και του είπε, «Αυτό είναι το μόνο που μπορώ να κάνω για σένα τώρα». Ήταν αυτά τα λόγια με τα οποία αποχαιρέτησε τους ιεράρχες . Ήταν 4 Σεπτεμβρίου του 1943.

Προπαγανδιστικές αφίσες που τονίζουν το ένδοξο παρελθόν της προ-σοβιετικής Ρωσίας

- Η αλήθεια είναι ότι ο Στάλιν ήταν αρκετά έξυπνoς για να συνειδητοποιήσει ότι σε έναν απελπισμένο πόλεμο για επιβίωση, η κομμουνιστική ιδεολογία δεν ήταν αρκετή και για αυτό χρειάστηκε να συμπληρωθεί από παραδοσιακές πεποιθήσεις και σύμβολα, που θα ενέπνεαν τον λαό της Ρωσίας, να αντισταθεί στον εισβολέα πολεμώντας με τεράστιες θυσίες και πόνο. Έτσι, οι αντι-θρησκευτικές διώξεις κατά της Ορθόδοξης Εκκλησίας σε μεγάλο βαθμό έπαψαν και η Ορθόδοξη Εκκλησία ενθαρρύνθηκε να προσθέσει το «πατριωτικό της βάρος» στον αγώνα. Ο Στάλιν, κλονισμένος σοβαρά από τη γερμανική εισβολή στην Σοβιετική Ένωση, δεν απευθύνθηκε στο λαό, μέχρι και έντεκα ημέρες μετά τον πόλεμο.

Ο στρατηγός Κουτούζωφ σε προπαγανδιστική αφίσα

Όταν τελικά έκανε ομιλία, δεν απευθύνθηκε στον λαό αποκαλώντας τον μόνο «σύντροφοι», αλλά και «αδελφοί και αδελφές». Στην επέτειο της μπολσεβίκικης επανάστασης, στις 7 Νοεμβρίου του 1941, κατά την επιθεώρηση της παρέλασης στην Κόκκινη Πλατεία, μιλώντας επικαλέστηκε μεγάλα ονόματα από το πολεμικό παρελθόν της Ρωσίας - μεταξύ των οποίων, τονAlexander Nevsky, τον πρίγκιπα του Νόβγκοροντ του 13ου αιώνα, ο οποίος αργότερα αγιοποιήθηκε από την Ορθόδοξη Εκκλησία, τονΑλέξανδρο Suvorov, έναν στρατηγό του 18ου αιώνα που θεωρείται ως ο μεγαλύτερος στρατιωτικός όλων των Ρώσων και τον Μιχαήλ Κουτούζοφ, στρατιωτικό αρχηγό που ξεγέλασε τον Ναπολέοντα στο Πατριωτικό Πόλεμο του 1812-1813. Δεν είναι τυχαίο που ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος έγινε γνωστός στη Ρωσία ως ο «Μεγάλος Πατριωτικός Πόλεμος».
Υπήρξε μια συνειδητή ηχώ του «έπους» του 1812, αλλά η σύγκρουση αυτή ήταν ένας μεγαλύτερος και ακόμα πιο τρομερός πόλεμος. Οι περισσότεροι σοβιετικοί στρατιώτες πολεμούσαν για την πατρίδα τους, όχι για το μαρξισμό - λενινισμό και τον σταλινισμό. Πράγματι, παρά την διείσδυση στο στρατό από ειδική κατηγορία πολιτικών υπαλλήλων (διάδοχοι των επιτρόπων που ο Τρότσκι είχε εισάγει στον Κόκκινο Στρατό κατά τον εμφύλιο πόλεμο για να εξασφαλίσει την πολιτική αφοσίωση των στελεχών που στο παρελθόν είχαν υπηρετήσει τον Τσάρο), η κομμουνιστική ιδεολογία είχε υποβιβασθεί μπροστά στην πατριωτική και αντι - γερμανική προπαγάνδα.

Τόσο οι κοσμικοί όσο και οι εκκλησιαστικοί ιστορικοί βλέπουν τις συνομιλίες του Στάλιν με τους ιεράρχες στις 4 Σεπτεμβρίου 1943, ως «ιστορικές», και τις θεωρούν ως ένα από τα πιο σημαντικά βήματα για την εξομάλυνση των σχέσεων μεταξύ της Ορθοδόξου Εκκλησίας και της Σοβιετικής κυβέρνησης. Ως αποτέλεσμα αυτής της συνάντησης, η σύγκληση της συνόδου των επισκόπων (8 Σεπτεμβρίου 1943) έλαβε de facto κύρωση. Σε αυτή την σύνοδο, ο Μητροπολίτης Σέργιος (φωτο) ονομάστηκεΠατριάρχης Πασών των Ρωσιών. Λίγο αργότερα, επανεκδόθηκε το περιοδικό του Πατριαρχείου της Μόσχας. Στις 8 Οκτωβρίου του ίδιου έτους, μια επιτροπή για την Ρωσική Ορθόδοξη Εκκλησία διαμορφώθηκε ως μέρος του Συμβουλίου των Επιτρόπων του Λαού, με επικεφαλής τον Γκεόργκι Karpov .

Στη σύνοδο των επισκόπων, ο νεοεκλεγείς Πατριάρχης Σέργιος μίλησε για την πατριωτική διακονία κατά τα χρόνια του πολέμου. Η ομιλία του και η έννοια της «πατριωτικής διακονίας», συνέχισε να προκαλεί έντονη συζήτηση. Η στάση της ηγεσίας της εκκλησίας εκείνης της εποχής – έχει επικυρωθεί από όλους τους κατοπινούς ιεράρχες της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, καθώς και από τους σύγχρονους «σοβιετικούς πατριώτες». 

Αντίθετα, οι φιλελεύθεροι και οι άμεσοι αντίθετοί τους - οι "λευκοί" πατριώτες – επέκριναν τον περιττό κομφορμισμό στις σχέσεις με τις "άθεες αρχές", οι οποίες, αν επέτρεπαν την εκκλησία να "αναπνεύσει", αυτό το έκαναν αποκλειστικά για ευκαιριακούς στόχους. Ο Πατριάρχης Σέργιος κατηγορήθηκε ότι η δράση του οδήγησε στην πλήρη υποταγή της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας στις σοβιετικές αρχές. Οι πράξεις του σοβιετικού καθεστώτος οφείλονταν αποκλειστικά και μόνον στο καιροσκοπισμό. Η «ανάσταση της εκκλησίας» θεωρήθηκε ως a priori προσωρινή και επιφανειακή.

Ο ισχυρισμός αυτός έχει κάποια βάση. Παρά όλες τις αλλαγές στην «εκκλησιαστική πολιτική» του σοβιετικού κράτους, η επίσημη μάχη κατά της θρησκείας, η αθεϊστική προπαγάνδα και οι διώξεις επισκόπων και απλών πιστών συνεχίστηκαν. Ο κρατικός έλεγχος του Πατριαρχείου Μόσχας αυξήθηκε επίσης.

Ο Fedor von Bock

Όσον αφορά τις δραστηριότητες της σοβιετικής ηγεσίας για το «θέμα της εκκλησίας», αυτές πραγματικά αρκετά συχνά επιβλήθηκαν ως αποτέλεσμα ευκαιριακών εκτιμήσεων. Ακόμα και κατά τις πρώτες ημέρες του πολέμου, άρχισε μια αυθόρμητη ανάσταση της θρησκευτικής ζωής στα κατεχόμενα εδάφη. Εκκλησίες (όχι μόνο Ορθόδοξες) άνοιξαν εκ νέου και ενορίες ιδρύθηκαν. Μέχρι το 1943, 6.500ορθόδοξοι ναοί λειτουργούσαν στο κατειλημμένο από τον εχθρό έδαφος. Την ίδια στιγμή, στο υπόλοιπο της Σοβιετικής Ένωσης λειτουργούσαν 3.329 εκκλησίες.Πολλές από τις εκκλησίες στα κατεχόμενα αναβίωσαν με τη βοήθεια του γερμανικού στρατού, με τους στρατηγούς και τους αξιωματικούς της Βέρμαχτ συχνά να παρευρίσκονται κατά την τελετή ανοίγματος των θυρών τους. Ο στρατηγός Fedor von Bock και μέλη του επιτελείου του έφτασαν για τα θυρανοίξια στον ανακαινισμένο ναό στο Μπορίσοφ (Λευκορωσία).


 Η στήριξη στο άνοιγμα των εκκλησιών και της επιδιόρθωσης της θρησκευτικής ζωής στα κατεχόμενα εδάφη ήταν το πιθανότερο, μιαιδιωτική πρωτοβουλία που ανέλαβαν μεμονωμένοι Γερμανοί αξιωματικοί και δημόσιοι υπάλληλοι. Η υψηλότερη ηγεσία στην Γερμανία του Χίτλερ, ενώ υποσχόταν την πλήρη ελευθερία της συνείδησης για όσους ζουν στα κατεχόμενα εδάφη, στην πραγματικότητα επέτρεπε μόνο την λειτουργία των θρησκευτικών οργανισμών που ήταν πιστοί στις δυνάμεις κατοχής. 
 Πριν από τον πόλεμο, ο Χίτλερ είχε εκδώσει μια ειδική παραγγελία που απαγόρευε τη διεξαγωγή κάθε αντι-θρησκευτικής δραστηριότητας στις ανατολικές περιοχές. Την ίδια στιγμή, οι Γερμανοί «πρότειναν» οι ιερείς να απαγγέλλουν ειδικές προσευχές για τη «νίκη των γερμανικών δυνάμεων», και να εκφράζουν συναισθήματα πίστης στο Τρίτο Ράιχ. Με κάθε εφικτό τρόπο, οι κατοχικές δυνάμεις υποστήριξαν τις σχισματικές τάσεις εντός της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, ειδικά στις «μη-Ρωσικές» περιοχές. Ειδικότερα, η γερμανική κυβέρνηση ενέκρινε τη δημιουργία μιας «ανεξάρτητης» Ουκρανικής Αυτοκέφαλης Ορθόδοξης Εκκλησίας υπό την ηγεσία του Αρχιεπισκόπου Αλεξάνδρου και του επισκόπου Vladimiro - Volynsky Polikarp.

Ο Βλασόβ (δεξιά) με τον Χίμλερ

Είναι χαρακτηριστικό ότι οι γερμανικές αρχές δεν επιχείρησαν να στρατολογήσουν μέλη της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας έξω από τη Ρωσία για να λειτουργούν στα κατεχόμενα εδάφη. Πολλοί Ιεράρχες και μέλη της εκκλησίας, ήταν αυστηρά αντι –σοβιετικοί και εξέφραζαν την ελπίδα για την καταστροφή της «άθεης εξουσίας», ως αποτέλεσμα της νίκης της Γερμανίας. 
Αξίζει να σημειωθεί ότι πολλοί ιστορικοί και δημοσιογράφοι σήμερα, πιστοί στον (συνεργάτη των Γερμανών) στρατηγό Vlasov και άλλους "εθελοντές" που στρατεύτηκαν με τους Γερμανούς, εξακολουθούν να παραπονιούνται για αυτό το "λάθος" που διέπραξαν οι γερμανικές αρχές, όπως ακριβώς διαμαρτύρονται για την "μυωπία" που είχαν οι Γερμανοί στο θρησκευτικό ζήτημα σε γενικές γραμμές, τα οποία υποτίθεται ότι εμπόδισαν τη Γερμανία από το να κερδίσει τη συμπάθεια ενός σημαντικού τμήματος του πληθυσμού στα κατεχόμενα (απελευθερωμένα από τον μπολσεβικισμό) εδάφη. - 

[Παρακάτω φωτογραφίες από τα κατεχόμενα από τους Γερμανούς εδάφη. Οι φωτογραφίες αυτές ήταν απαγορευμένες (για ευνόητους λόγους) κατά την διάρκεια του σοβιετικού καθεστώτος. Στην τελευταία κάτοικοι λιθοβολούν ένα άγαλμα του Λένιν].







Η δραστηριότητα των ορθόδοξων ιερέων στα κατεχόμενα από τους Γερμανούς εδάφη και η απαραίτητη συνύπαρξη μαζί τους κέντρισε το ενδιαφέρον του σοβιετικού μηχανισμού ασφαλείας. Δεν θα μπορούσε να γίνει διαφορετικά. Ήδη από το 1942, ένα σύστημα συλλογής πληροφοριών σχετικά με τις συνθήκες στα κατεχόμενα εδάφη, συμπεριλαμβανομένης των δραστηριοτήτων των ιερέων, είχε ήδη τεθεί σε εφαρμογή. Μετά την απελευθέρωση, πολλοί από αυτούς λογοδότησαν για τις πράξεις τους.

Η καταστολή των κληρικών που είχαν υπηρετήσει στα κατεχόμενα εδάφη δεν ήταν δικαιολογημένη σε όλες τις περιπτώσεις, καθώς η συνεργασία τους με τους κατακτητές ήταν αναγκαία, ως αποτέλεσμα των γεγονότων που ήταν πάνω από τις δυνάμεις τους να ελέγχουν. Η συνεργασία τους πολύ συχνότερα, συνδέονταν με θέματα που αφορούσαν την ενοριακή ζωή, με άλλα λόγια, την εκπλήρωση των άμεσων υποχρεώσεων τους ως ιερείς. Φυσικά, μεταξύ αυτών, υπήρχαν και συνεργάτες, καθώς πολλοί είχαν υποφέρει στα χέρια της Σοβιετικής διατροφής και ως εκ τούτου έδειχναν συμπάθεια προς τους Γερμανούς. Αλλά γενικά, οι Ορθόδοξοι κληρικοί από τις πρώτες ημέρες του πολέμου είχαν πατριωτικές θέσεις.

Στις 22 Ιουνίου 1941, στην εορτή των Αγίων Πάντων, ο Μητροπολίτης Σέργιος έστειλε μήνυμα προς τους «ποιμένες της Ορθόδοξης Χριστιανικής Εκκλησίας» όπου τους καλούσε να υπερασπιστούν την πατρίδα από τους «εχθρούς της Ορθοδοξίας». Στις 26 Ιουνίου, έλαβε χώρα μια προσευχή στον καθεδρικό ναό των Θεοφανείων της Μόσχας υπέρ της νίκης του ρωσικού στρατού και έγιναν εισφορές από τους πιστούς για τις ανάγκες του μετώπου. Κατά το πρώτο έτος του πολέμου, οι ορθόδοξες ενορίες της Μόσχας έδωσαν στο Ταμείο Άμυνας περισσότερα από 3 εκατομμύρια ρούβλια.
 Οι πιστοί από το Γκόρκι (σήμερα Νίζνι Νόβγκοροντ) έδωσαν 4 εκατομμύρια ρούβλια. Το 1942, έλαβε χώρα μαζική συνεισφορά για την υποστήριξη της κατασκευής τανκ. Στο πρώτο από αυτά, δόθηκε το όνομα "Dmitry Donskoy" και παρουσιάστηκε από τον Μητροπολίτη Νικόλαο στον κόκκινο στρατό στις 7 Μαρτίου 1944. Οι πιστοί από το Νοβοσιμπίρσκ συγκέντρωσαν 110.000 ρούβλια για την παραγωγή αεροσκαφών για την μοίρα που είχε όνομα "Για την Πατρίδα!" Κατά τη διάρκεια των ετών του πολέμου, οι Ορθόδοξοι πιστοί συγκέντρωσαν πάνω από 300 εκατομμύρια ρούβλια για το Ταμείο Εθνικής Άμυνας.

Η Ορθόδοξη Εκκλησία ίδρυσε ειδικό ταμείο για τα παιδιά, ενώ μοναστήρια μεταβλήθηκαν σε νοσοκομεία και ορφανοτροφεία. Πολλοί πιστοί, ιδιαίτερα γυναίκες, εργάζονταν εκεί εθελοντικά.
Στα κατεχόμενα εδάφη πολλοί κληρικοί και πιστοί έγιναν πράκτορες των μονάδων των παρτιζάνων. Αρκετές εκατοντάδες συνελήφθησαν από τους Γερμανούς και εκτελέστηκαν για τις δραστηριότητές τους.

Τον Νοέμβριο του 1942, ο Μητροπολίτης Νικόλαος έγινε μέλος της έκτακτης επιτροπής που είχε σχεδιαστεί για να διερευνήσει εγκλήματα που διαπράχθηκαν από τους Γερμανούς κατακτητές.

 Η συνεργασία της ηγεσίας της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας με τις σοβιετικές αρχές στα χρόνια του πολέμου, μερικές φορές ονομάζεται «πολιτική του συμβιβασμού με τους Σοβιετικούς»και συχνά γίνεται αντικείμενο κριτικής. Ο Σέργιος και ο διάδοχός του, Αλέξιος, ο οποίος εξελέγη τον Φεβρουάριο του 1945 κατηγορούνται για «έγκριση της κατοχής των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης» και για την άνευ όρων υποστήριξή τους στις κρατικές θρησκευτικές πολιτικές, που είχε ως αποτέλεσμα το σχηματισμό μιας «προνομιούχου κάστας πιστών κάτω από τη διατροφή του μαχητικού αθεϊσμού».

 Η απάντηση που δίνεται είναι ότι η πολιτική είναι «η τέχνη του εφικτού». Ο Σέργιος, ως επικεφαλής της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας, έκανε πλήρη χρήση των ευκαιριών που του προσφέρθηκαν σε αυτές τις ιστορικές συνθήκες για την αποκατάσταση της εκκλησίας στη Σοβιετική Ένωση. Ο Σέργιος επίσης, δεν ήταν μόνο ο πρώτος ιεράρχης της Ορθόδοξης Εκκλησίας, αλλά ένας πατριώτης, που έβλεπε την πατρίδα του να δέχεται επίθεση από τον εχθρό. Σε τέτοιες περιπτώσεις, η ιστορία πραγματικά είναι δύσκολο να χωρέσει σε μια "προκρούστεια κλίνη".http://proskynitis.blogspot.gr