Προσεγγίζοντας τὸν σχολικὸ ἐκφοβισμὸ Βασιλείου Κουδούνη, Φιλολόγου

Ο ἐκφοβισμός (ἀγγλ. bullying) γενικὰ ἀφορᾶ τὴ σωματικὴ καὶ ψυχολογικὴ κακοποίηση ἀσθενέστερων προσώπων σὲ μιὰ ὁμάδα. Μπορεῖ νὰ ἐντοπιστεῖ σὲ ὁποιονδήποτε τύπο σχολείων, στὸν στρατό, σὲ ἀθλητικὰ σωματεῖα, σὲ σωφρονιστικὰ καταστήματα, ἀλλὰ καὶ στὸ οἰκογενειακὸ καὶ ἐργασιακὸ περιβάλλον. Δὲν ἀποτελεῖ, ἑπομένως, ἀποκλειστικὰ σχολικὸ φαινόμενο, ἀφοῦ ἐκδηλώνεται ποικιλοτρόπως σὲ ὅλες τὶς ἡλικίες καὶ τὶς κοινωνικὲς ὁμάδες. Ὁ σχολικὸς ἐκφοβισμός, εἰδικότερα, εἶναι ἕνα σύνθετο φαινόμενο νεανικῆς παραβατικότητας ποὺ ὑπῆρχε καὶ παλαι- ότερα, ἀλλὰ στὶς μέρες μας τείνει νὰ ἀποκτήσει διαστάσεις κοινωνικῆς μάστιγας. Τὰ πρόσφατα τραγικὰ περιστατικὰ αὐτοκτονίας παιδιῶν ἐπιβεβαιώνουν τὴ σημαντικὴ ἔκταση τοῦ φαινομένου καὶ στὴν ἑλληνικὴ ἐκπαιδευτικὴ κοινότητα. Γὶ΄ αὐτό, ἀναγνωρίζεται ὡς σοβαρὸ κοινωνικὸ πρόβλημα τόσο ἀπὸ τὴν Πολιτεία καὶ τὸ Σχολεῖο, ὅσο καὶ ἀπὸ τοὺς εἰδικοὺς καὶ τὴν κοινὴ γνώμη. Συνδέεται μὲ τὴν ἐσκεμμένα βίαιη συμπεριφορὰ ἡ ὁποία ἐξαναγκάζει, φοβίζει, τρομοκρατεῖ, ἐξουσιάζει καὶ στοχεύει στὸν ἔλεγχο στὴν ἀποδυνάμωση, στὸν πόνο, στὴν ὑποταγὴ ἑνὸς εὐάλωτου συνήθως μαθητή. Ὁ ἐκφοβισμὸς διαφοροποιεῖται σὲ σχέση μὲ τὶς συνηθισμένες παιδικὲς διαμάχες, καθὼς παρουσιάζει ἐπαναληψιμότητα καὶ ἀνισορροπία ἰσχύος μεταξύ τοῦ θύτη καὶ τοῦ θύματος, μὲ τὴν ἐπιβεβαίωση τῆς κυριαρχίας (ὡς πρὸς τὴν ἡλικία, τὴ φυσικὴ δύναμη κ.λπ.). Ἡ σχολικὴ βία, ὅπως καὶ ἐν γένει ἡ κοινωνική, ἐκδηλώνεται σὲ λεκτικό, σωματικό, σεξουαλικὸ καὶ ψυχολογικὸ ἐπίπεδο. Οἱ ἀπειλὲς ἀκόμη καὶ μέσω διαδικτύου ἢ κινητοῦ τηλεφώνου, οἱ ὕβρεις, οἱ συκοφαντίες, ἡ προσπάθεια γελοιοποίησης, ἡ βιντεοσκόπηση ἰδιωτικῶν στιγμῶν, τὰ σαρκαστικὰ παρατσούκλια, ἡ περιθωριοποίηση, ἡ καταστροφὴ ἢ ἡ κλοπὴ προσωπικῶν ἀντικειμένων, τὰ σπρωξίματα ἀποτελοῦν κύριες μορφὲς σχολικοῦ ἐκφοβισμοῦ. Τὰ ἀγόρια συμμετέχουν πιὸ συχνὰ στὴ σωματικὴ βία, σὲ ἀντίθεση μὲ τὰ κορίτσια ποὺ ἐπιλέγουν συνηθέστερα τὴ λεκτικὴ καὶ ψυχολογικὴ βία. Ὁ σχολικὸς ἐκφοβισμὸς ἐμφανίζεται ἐνισχυμένος στὴν ἐφηβικὴ ἡλικία ἐξαιτίας τῶν ἀναπτυξιακῶν ἰδιαιτεροτήτων τῶν ἐφήβων, τῆς ἀπορρόφησης καὶ υἱοθέτησης ἀρνητικῶν κοινωνικῶν ἐμπειριῶν καὶ συμπεριφορῶν καὶ τῆς ἐντεινόμενης ἀνασφάλειας. Ἐπιπλέον, ἡ ὑπερβολικὴ πίεση ἢ ἡ ἀνυπαρξία ὁρίων, οἱ ὑψηλὲς προσδοκίες ἀπὸ τὸ περιβάλλον ἢ ἡ τάση συνεχοῦς ὑποτίμησης τῶν ἱκανοτήτων τῶν ἐφήβων, ἡ μειωμένη αὐτογνωσία, ἡ χαμηλὴ αὐτοεκτίμηση, οἱ ἐντάσεις μὲ τοὺς «σημαντικοὺς ἄλλους» (γονεῖς, ἐκπαιδευτικοὺς) μποροῦν νὰ ὀξύνουν τὶς ἀντιπαραθέσεις καὶ νὰ ἐνισχύσουν τὴν υἱοθέτηση τῆς ἀρνητικῆς συμπεριφορᾶς. Ἡ διαφορετικότητα, ὁτιδήποτε δηλαδὴ ἀποκλίνει ἀπὸ τὸ μέσο φυσιολογικό, ἀπὸ τὰ εὐρέως διαδεδομένα πρότυπα, μπορεῖ νὰ μὴν εἶναι εὔκολα ἀποδεκτή. Διαφορὲς στὸ χρῶμα, στὴν ἐθνικότητα, στὶς πεποιθήσεις, στὴ συμπεριφορά, στὸ νοητικὸ καὶ συναισθηματικὸ ἐπίπεδο ἑνὸς ἀτόμου γί- νονται εὔκολα ἀντικείμενο χλευασμοῦ, ὅταν ἀπουσιάζει ἡ ἀτομικὴ καὶ κοινωνικὴ παιδεία. Θύματα, ἑπομένως, ἀποτελοῦν τὰ παιδιὰ ποὺ ξεφεύγουν ἀπὸ τὸν μέσο ὅρο εἴτε στὶς ἐπιδόσεις, εἴτε στὴν ἐμφάνιση, εἴτε στὴ συμπεριφορά. Ἀρκετὲς φορὲς εἶναι πρόσωπα χαμηλῆς αὐτοπεποίθησης ποὺ ἀπομονώνονται καὶ δὲν ἐπικοινωνοῦν εὔκολα μὲ τοὺς γονεῖς, τοὺς ἐκπαιδευτικοὺς ἢ ἄλλα ἄτομα τοῦ περιβάλλοντός τους. Τὰ παιδιὰ ποὺ πέφτουν συχνὰ θύματα σχολικοῦ ἐκφοβισμοῦ μπορεῖ νὰ παρουσιάζουν καταθλιπτικὴ συμπτωματολογία καὶ συχνὰ αὐτοκτονικὸ ἰδεασμό. Οἱ θύτες, ἀπὸ τὴν ἄλλη, εἶναι ἄτομα μὲ μέτριες σχολικὲς ἐπιδόσεις καὶ συχνὰ ἀνατρέφονται σὲ ἀσφυκτικὸ οἰκογενειακὸ περιβάλλον. Σὲ μεγάλο ποσοστὸ ἀντιμετωπίζουν προσωπικὲς δυσκολίες, κάτι ποὺ τὰ φορτίζει μὲ ἀρνητικὰ συναισθήματα, ὅπως θυμό, θλίψη, ἀπογοήτευση. Ἔρευνες, ἐξάλλου, καταδείχνουν ὅτι, συχνά, ἡ βίαιη συμπεριφορὰ τῶν ἐφήβων δὲν ἀποτελεῖ παρὰ ἐσωτερίκευση μιᾶς προϋπάρχουσας «παράδοσης» ἀρνητικῶν προτύπων συμπεριφορᾶς ποὺ προέρχονται ἀπὸ τὸ ἐγγύτερο ἢ εὐρύτερο κοινωνικὸ πε- ριβάλλον. Ἄρα, ἄτομα τὰ ὁποῖα ὑφίστανται κακοποίηση κατὰ τὴν παιδικὴ ἡλικία τείνουν νὰ ἐμφανίζουν ἀνάλογη βίαιη συμπεριφορὰ σὲ ἄλλα εὐάλωτα πρόσωπα. Τὸ παιδί, δηλαδή, ποὺ δέχεται βία, θὰ εἶναι βίαιο. Τὸ παιδὶ ποὺ δὲν ἔχει συνηθίσει στὸν διάλογο, δὲ θὰ κάνει διάλογο. Τὸ παιδὶ ποὺ δὲν παίρνει ἀρκετὴ ἀγάπη, δὲ θὰ δώσει ἀγάπη. Τό παιδί πού δε βιώνει τόν σεβασμό στήν προσωπικότητά του, δε θά δείξει σεβασμό. Ἐπίσης, τὰ παιδιὰ συχνὰ μιμοῦνται ἀπαξιωτικὲς συμπεριφορὲς τῶν γονέων ἢ συγγενῶν ἀπέναντί σε πρόσωπα ποὺ διέπραξαν τὸ λάθος νὰ διαφέρουν, νὰ «φαλτσάρουν». Συχνά, οἱ ἴδιοι οἱ γονεῖς, εἰδικά των ἀγοριῶν, προσπαθοῦν νὰ διαπλάσουν παιδιὰ χωρὶς εὐαισθησίες, δυνατά, διεκδικητικὰ καὶ κάποιες φορὲς ἐπιθετικά. Σὲ ὁρισμένες περιπτώσεις φθάνουν στὸ σημεῖο, τουλάχιστον λεκτικά, νὰ ἐπιβραβεύουν τὸ παιδὶ τοὺς- θύτη. Οἱ καθημερινὲς βιοποριστικὲς ἀνάγκες, ἡ ὑπεραπασχόληση, ἡ ἀνεργία, ἐπιπρόσθετα, ἔχουν ὡς ἀπόρροια πολλοὶ γονεῖς νὰ κλείνονται στὸν ἑαυτό τους καὶ νὰ εἶναι οὐσιαστικὰ ἢ συναισθηματικὰ ἀποντες ἀπὸ τὴν ἀνατροφὴ καὶ τὸν στοιχειώδη ἔλεγχο τῶν παιδιῶν τους. Ἡ ἀντιμετώπιση τοῦ φαινομένου τοῦ σχολικοῦ ἐκφοβισμοῦ εἶναι δυσχερής. Ὁ κώδικας σιωπῆς ποὺ διέπει τὴν ἑλληνικὴ κοινωνία εἶναι ἕνας καταλυτικὸς παράγοντας δυσκολίας. Μπροστά σε ἕνα κοινὸ συμ- φέρον μιὰ ἰδιότυπη σύμπνοια, μιὰ περίεργη ἀλληλεγγύη οἰκοδομεῖται καὶ μιὰ ὁλόκληρη κοινότητα δίνει ὅρκο ἀέναης σιωπῆς. Τὸ πρόβλημα, ἑπομένως, τῆς σχολικῆς βίας μπορεῖ νὰ εἶναι ἄλλοτε πραγματικὰ ἀθέατο γιὰ τοὺς ἐκπαιδευτικοὺς καὶ ἄλλοτε νὰ ἀποσιωπᾶται τόσο ἀπὸ τοὺς μαθητὲς ὅσο καὶ ἀπὸ τοὺς διδάσκοντες. Οἱ γονεῖς μαζὶ μὲ τοὺς ἐκπαιδευτικοὺς ἔχουν πρωταρχικὸ ρόλο στὴν προσπάθεια γιὰ τὴν περιστολή του. Ἀπαραίτητη ὁπωσδήποτε καὶ ἡ ἐνεργητικὴ παρουσία τῆς Πολιτείας. Ἀπαιτεῖται οὐσιαστικὴ συνεργασία μὲ στόχο τὴν πρόληψη, τὴν ἀντιμετώπιση καὶ τὴν ἄμβλυνση τῶν ἐπιπτώσεων τῆς ἀποκλίνουσας συμπεριφορᾶς, τὴν ἀποκατάσταση τῶν σχέσεων, τὴν ἐγκαθίδρυση κλίματος ἁρμονικῆς συνύπαρξης. Οἱ γονεῖς τῶν παιδιῶν ποὺ ὑφίστανται σχολικὸ ἐκφοβισμὸ ἐπιβάλλεται νὰ τοὺς συμπαρασταθοῦν οὐσιαστικὰ ἀποφεύγοντας, βέβαια, ἐκδικητικὲς ἐνέργειες. Νὰ μὴν ἀδιαφορήσουν, ἂν παρατηρήσουν αἰφνίδια ἀλλαγὴ στὴ συμπεριφορά τους, στὴ διατροφή τους, στὸν ὕπνο τους, στὴν προσωπική τους ὑγιεινή, ἀποφυγὴ νὰ πᾶνε στὸ σχολεῖο ἢ νὰ ἀσχοληθοῦν μὲ δραστηριότητες ποὺ πρὶν τὰ εὐχαριστοῦσαν. Ἐπίσης, νὰ προβληματιστοῦν, ὅταν παραπονιοῦνται συχνὰ γιὰ σωματικὰ ἐνοχλήματα, πέφτουν οἱ σχολικές τους ἐπιδόσεις καὶ δείχνουν συνεχῶς φοβισμένα. Χωρὶς δισταγμὸ νὰ ἀπευθυνθοῦν στὸν Σύλλογο τῶν διδασκόντων ἢ νὰ ζητήσουν τὴ βοήθεια ἐξωσχολικῶν φορέων ποὺ ἔχουν ὡς ἀποστολὴ τὴν προστασία τοῦ παιδιοῦ. Οἱ γονεῖς τῶν παιδιῶν ποὺ ἀσκοῦν σχολικὸ ἐκφοβισμὸ εἶναι ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ ἀναγνωρίσουν καὶ νὰ ἀποδεχτοῦν τὸ πρόβλημα πρῶτα. Νὰ βοηθήσουν ἔπειτα καὶ αὐτοὶ τὰ παιδιά τους νὰ ἀντιμετωπίσουν τὰ προσωπικά τους ἰδεολογικὰ καὶ ψυχολογικὰ ἀδιέξοδα συνεργαζόμενοι καὶ μὲ τὸ ἐκπαιδευτικὸ προσωπικὸ καὶ μὲ εἰδικοὺς παιδοψυχολό- γους. Διαφορετικά, ἡ ἀποδοχὴ ἢ ἡ ἀνοχή, ποὺ πολλὲς φορὲς ἀποτυπώνεται καὶ στὴ φράση «Ἔλα μωρέ, παιδιὰ εἶναι», τοὺς καθιστᾶ ἠθικοὺς αὐτουργούς. Ἀσφαλῶς ὅλοι οἱ γονεῖς χρειάζεται νὰ ἀγωνιστοῦν, γιὰ νὰ μεταγγίσουν στὰ παιδιὰ τοὺς τὸν σεβασμὸ στὴ διαφορετικότητα καὶ νὰ τὰ παροτρύνουν νὰ ὑπερασπίζονται συνομηλίκους τους – θύματα καὶ νὰ καταγγέλλουν περιπτώσεις σχολικοῦ ἐκφοβισμοῦ. Κρίσιμος ἐδῶ ὁ ρόλος τοῦ παραδείγματος. Ἔτσι, διαδραματίζοντας ἐνεργὸ ρόλο, βοηθᾶνε καὶ αὐτὰ σημαντικὰ στὴν πρόληψη ἢ οὐσιαστικὴ ἀντιμετώπιση συγκεκριμένων φαινομένων. Ἀλλὰ καὶ ἡ Πολιτεία δὲν πρέπει νὰ εἶναι ἀποῦσα. Ὀφείλει, ἐκτὸς ἀπὸ τὶς δράσεις εὐαισθητοποίησης καὶ ὑποστήριξης τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ καὶ τοῦ γονιοῦ, νὰ θεσπίσει τὸ κατάλληλο νομικὸ πλαίσιο ποὺ θὰ ἐφαρμόζεται χωρὶς ἀναστολὲς καὶ «παράθυρα» καὶ θὰ προβλέπει παραδειγματικὲς ποινὲς γιὰ τοὺς θύτες. Στὴ Μεγάλη Βρετανία ὅποιος βιαιοπραγήσει ἐναντίον συμμαθητὴ του ἀποβάλλεται ὁριστικά. Κανεὶς δὲν προθυμοποιεῖται ν΄ ἀκούσει σαθρὲς δικαιολογίες, θρασύδειλα "ναὶ μέν, ἀλλά", κλαψουρίσματα μετανιωμένων. Βέβαια, ἡ ἑλληνικὴ πραγματικότητα ἔχει τὶς ἰδιαιτερότητές της. Μποροῦμε νὰ φανταστοῦμε τί θὰ συνέβαινε, ἐὰν ἡ ἑλληνικὴ πολιτεία ἀκολουθοῦσε τουλάχιστον τὸ βρετανικὸ παράδειγμα. Πόσοι γονεῖς θὰ ὠρύονταν καθημερινὰ πὼς οἱ γόνοι τους ἀδικήθηκαν, πὼς ἡ ποινὴ εἶναι ὑπέρμετρα αὐστηρή... Μέχρι καὶ δικηγόρους θὰ ἀποκτούσαμε εἰδικευμένους στὴν ὑπεράσπιση ὄχι τῶν θυμάτων ἀλλὰ τῶν αὐτουργῶν τοῦ μπούλινγκ! Μὴν ξεχνᾶμε, ὅμως, ὅτι καὶ ἡ ἀτιμωρησία παράγει θύτες καὶ θύματα. Παράλληλα, δὲν μποροῦμε νὰ ἀγνοήσουμε ὅτι ἡ σχολικὴ βία εἶναι ἕνα φαινόμενο τὸ ὁποῖο καθρεφτίζει τὰ χαρακτηριστικά τοῦ περιβάλλοντος μέσα στὸ ὁποῖο ἐκδηλώνεται. Μέσω, συνεπῶς, μιᾶς προσέγγισης ποὺ ὑπερβαίνει τὸ ἄτομο καὶ δίνει εἰδικὸ βάρος στὸ πλαίσιο δραστηριοποίησής του, χρήζουν εἰδικῆς προσοχῆς οἱ διαδοχικὲς δευτερογενεῖς κοινωνικοποιήσεις τῶν μαθητῶν μέσα στὶς σχολικὲς μο- νάδες καὶ ὁ ρόλος τους γιὰ τὴ δημιουργία ἑνὸς συστήματος κανόνων καὶ ἀξιῶν ποὺ ἀπορρίπτει κάθε μορφὴ βίας. Γι’ αὐτό, ἂν καὶ ἡ σχολικὴ βία συνήθως συνδέεται μὲ τὴν προεφηβεία καὶ τὴν ἐφηβεία, εἶναι σημαντικὸ νὰ κατανοή- σουμε ὅτι τὰ παραπάνω ἠλικιακὰ στάδια ἀποτελοῦν μόνο τό χρονικὸ πεδίο τῆς κύριας ἐκδήλωσής της καὶ ὅτι ἡ μέριμνα ὀφείλει νὰ ξεκινᾶ ἀπὸ τὴν προσχολικὴ ἀκόμη ἡλικία καὶ νὰ συνεχίζεται σὲ ὅλες τὶς βαθμίδες τοῦ σχολικοῦ βίου τῶν μαθητῶν, μὲ τὴν ἀνάπτυξη κατάλληλων στρατηγικῶν πρόληψης ἀπὸ τὸ ἐκπαιδευτικὸ προσωπικό τοῦ σχολείου. Αὐτὸ προϋποθέτει ὅτι οἱ διδάσκαλοι ὀφείλουν νὰ βρίσκονται σὲ διαρκῆ ἐγρήγορση καὶ ἐκτὸς ἀπὸ τὴν ἐξεταστέα ὕλη νὰ παρέχουν στὰ παιδιὰ προτάσεις διαχείρισης τῆς ἴδιας τῆς ζωῆς, ἐμφυσώντας τοὺς τὸν σεβασμὸ στὴν ἀνθρώπινη ἀξία καὶ στὰ ἀνθρώπινα δικαιώματα. Ἀναντίρρητα, μέσα σ΄ ἕνα ἀκραῖα ἀνταγωνιστικὸ ἐκπαιδευτικὸ σύστημα, ποὺ ἀρδεύεται ἀπὸ μιὰ ἐξίσου ἀνταγωνιστικὴ κοινωνία, μὲ τὰ μέσα μαζικῆς ἐπικοινωνίας καὶ τῆς σύγχρονης τεχνολογίας νὰ μᾶς σφυροκοποῦν καθημερινὰ καὶ συστηματικὰ μὲ πλῆθος ἀρνητικῶν παρα- δειγμάτων, δὲν εἶναι δυνατὸ νὰ διασφαλιστεῖ ὁ παραπάνω ἀνθρωποκεντρικὸς στόχος. Εἶναι, ὅμως, σημαντικὸ γιὰ ὁλόκληρό το ἐκπαιδευτικὸ σύστημα, ἡ ἐνασχόληση μὲ τὴν ἀντιμετώπιση τῆς σχολικῆς βίας νὰ ὑπερβεῖ τὸ ἐπίπεδό τῆς στείρας ρητορικῆς καὶ νὰ περάσει ἄμεσα στὸ πεδίο τῆς ἀδιάλειπτης, συστηματικῆς καί στοχευμέ- νης δράσης ἀπὸ τὶς πρώιμες ἡλικίες, κατὰ τὶς ὁποῖες ἡ βία βρίσκεται στὸ στάδιο τῆς «κυοφορίας».
ΠΕΡ. ''ΟΣΙΟΣ  ΝΙΚΩΝ'' 202