Η ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΜΕΓΑ ΑΝΤΩΝΙΟ

 Το κοπτικό κείμενο

«48 Να προσέχετε, λοιπόν, σ’ αυτόν τον καιρό που βρισκόμαστε, πως είναι. 49 Ως προς το νόημα261 της λέξης της ελευθερίας, υπάρχουν πολλά να σας πω, αλλά 50 «στο σοφό δώσε αφορμή και πιότερο σοφός θα γίνει». 51 Σας χαιρετώ, από τον πιο μικρό μέχρι τον πιο μεγάλο.»

Το αραβικό κείμενο

48 έτσι να συλλογιστείτε σ’ αυτό το χρόνο που βρισκόμαστε, πως είναι 49 Υπέρ αυτών των λόγων και των ασαφειών τους, έχω πολλά να σας πω, αλλά η Γραφή λέει 50 «Στο σοφό δώσε αφορμή και πιότερο σοφός θα γίνει»263 51 Σας χαιρετώ, όλους σας, από τον πιο μικρό μέχρι τον πιο μεγάλο, εν Κυρίω στον οποίο ανήκει η δόξα εις τον αιώνα των αιώνων. Αμήν.

Παρατηρούμε ότι η Αραβική μετάφραση προσθέτει την έκφραση για την «ασάφεια των λόγων», που δεν απαντάται στο πρωτότυπο και φαίνεται ότι ο Άραβας μεταφραστής δυσκολεύτηκε στην κατανόηση του λόγου για την ελευθερία, γι’ αυτό και την αφαίρεσε. Η ελευθερία κατά τον Mεγα Αντώνιο είναι η σωτηρία, που πραγματοποιείται με τη μυστική παρουσία του Ιησού μέσα μας. Ο λόγος του έχει πολλά να μας πει, γεγονός που δείχνει τον πνευματικό του πλούτο.

 Η Δ΄ Επιστολή 

Στην Επιστολή αυτή επαναλαμβάνει, επίσης, ο Άγιος τα προηγούμενα θέματα. Χαρακτηρίζεται από την έμφασή της στο πνεύμα της δουλείας και της υιοθεσίας, διακρίνεται, ακόμη για την αναφορά στον Άρειο, ενώ δεν κάνει λόγο για την ιστορία της οικονομίας. 

 α) Ο τίτλος της Αραβικής μετάφρασης: «Προς τα τέκνα του, τους μοναχούς, τους διδάσκει ότι η δουλεία της ζωής της αρετής δεν είναι δουλεία, αλλά υιοθεσία της ελευθερίας.» 

β) Το διάγραμμα του περιεχομένου 

1- Χαιρετισμός (1). 

2- Η αγάπη του Αγίου προς τα τέκνα του (2-3). 

3- Η δουλεία και η υιοθεσία (4-9). 

4- Η γνώση της νοεράς ουσίας και το πνεύμα της υιοθεσίας (10-14). 

5- Η αυτογνωσία και η ορθόδοξη πίστη (15-16). 

6- Ο Άρειος (17-18). 

γ) Το Περιεχόμενο 

1- Χαιρετισμός (1). Ο Αντώνιος χαιρετά τους αποδέκτες δηλώνοντας αρχικά το όνομά του. Στην κοπτική παράδοση απευθύνεται γενικά στους «αγαπητούς μου αδελφούς», όμως στην Αραβική μετάφραση αποκαλούνται απλά «αγαπητά τέκνα».

 2- Η αγάπη του Αγίου προς τα τέκνα του (2-3). Η έκφραση της αγάπης συνοδεύεται από τη δήλωση της συνεχούς μνημόνευσής τους στην προσευχή του. Τους αποκαλεί «Μέλη της Εκκλησίας», καθώς οι μοναχοί αποτελούν τα κατ’ εξοχήν μέλη της Εκκλησίας. Στο αραβικό κείμενο είναι « الكنيسة نصيب«, που σημαίνει «Μέρος της Εκκλησίας». Ίσως η διαφορά προήλθε από το κοπτικό χειρόγραφο της Αραβικής μετάφρασης, που είχε το γράμμα «r» αντί «l» δηλ. «meroc» αντί «meloc» (μέρος αντί μέλος). H αγάπη του προς αυτούς δεν είναι σωματική, αλλά «θεοσεβής αγάπη» «m=m=ntrefs=msenoute». Εδώ ο Άραβας μεταφραστής προτιμά τον όρο «πνευματική αγάπη» καθώς το κείμενο που ακολουθεί επεξηγεί

τα λόγια «επειδή η σωματική φιλία δεν είναι σταθερή ούτε μόνιμη, διότι κινείται με παράξενους ανέμους». 

3- Η δουλεία και η υιοθεσία (4-9). Ο φόβος του Θεού και η τήρηση των εντολών, που οδηγεί στην δουλεία του Θεού, δεν είναι η τελειότητα στην χριστιανική ζωή «αλλά η δικαιοσύνη, που οδηγεί στην υιοθεσία». Η ενάρετη ζωή δεν είναι η πνευματική τελειότητα, αλλά είναι μόνο η δικαιοσύνη, η οδός που οδηγεί στην πνευματική τελειότητα, όταν δεχτούμε το πνεύμα της υιοθεσίας. Παρατηρούμε μία μικρή αλλαγή στην Αραβική μετάφραση από το πρωτότυπο, διότι στο κοπτικό κείμενο λέει «Και αυτή η δουλεία δεν είναι η τελειότητα, αλλά η δικαιοσύνη, που οδηγεί στην υιοθεσία», ενώ στα αραβικά «Και αυτή η δουλεία, που βρισκόμαστε, δεν είναι δουλεία αλλά δικαιοσύνη, και οδηγεί προς τον δρόμο της υιοθεσίας» αποφεύγοντας την ονoμασία της χριστιανικής δικαιοσύνης ως δουλείας. Οι Απόστολοι χρησιμοποιούνται ως παράδειγμα προς μίμηση, διότι έγιναν «δέσμιοι εν Χριστώ» και δούλοι λόγω της κλήσης τους από το Χριστό και την αγαθότητα του Πατρός. Διακρίνονται δε, δύο φάσεις μέσα στην πορεία του πνευματικού βίου. Η πρώτη είναι η δουλεία, που ονομάζεται δικαιοσύνη και η άλλη είναι η τελειότητα, η οποία πραγματοποιείται, όταν δεχτούμε την υιοθεσία: «8 ο γραμμένος νόμος ενεργεί μαζί μας σ’ αγαθή δουλεία, για να μπορούμε να εξουσιάσουμε όλα τα πάθη και να εκπληρώσουμε την αγαθή διακονία της αρετής διαμέσου αυτής της αποστολικής [κλήσης]264, 9 γι’ αυτό αν πλησιάζουν [οι άνθρωποι] με τη χάρη, τότε θα τους πει ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός «Δεν σας ονομάζω πια δούλους μου, …»

-104- 

7- Οι αποδέκτες της επιστολής και ο τρόπος σύνταξης της.

 Οι αποδέκτες της επιστολής χαρακτηρίζονται ως λογικοί άνθρωποι που κατανοούν δια της λογικότητάς τους τις γραφές257 «39… σε λογικούς ανθρώπους, που μπορούν να γνωρίζουν [δηλ. κατανοούν] τη Γραφή, 40 διότι γνωρίζω ότι αυτός ο οποίος γνωρίζει τη Γραφή, γνωρίζει τον Θεό, και αυτός ο οποίος γνωρίζει το Θεό, γνωρίζει την οικονομία Του [δηλαδή το σχέδιό Του], που πραγματοποιείται μέσα στα δημιουργήματά Του.» Στις άλλες μεταφράσεις η λογικότητα αποτελεί εργαλείο αυτογνωσίας και γνώσης του μυστηρίου της Θείας Οικονομίας. «39...σε λογικούς ανθρώπους, που μπορούν να γνωρίζουν τους εαυτούς τους 40 διότι γνωρίζω ότι αυτός ο οποίος γνωρίζει τον εαυτό του, γνωρίζει τον Θεό ….». 

 8- Παράκληση για το Άγιο Πύρ (41-46).

 Επαναλαμβάνει ξανά ο Άγιος Αντώνιος το θέμα της αγάπης του προς τα τέκνα του, η οποία είναι «πνευματική» και όχι «σωματική» Γι’ αυτό το αραβικό κείμενο προσθέτει: «όπως είπα προηγουμένως». Στη συνέχεια αναφέρει: «43 Να γνωρίζετε με όλη την καρδιά σας ότι αυτός που παρακαλεί τον Θεό για χάρη σας να ρίξει [ο Θεός] μέσα στις καρδιές σας αυτό το πυρ, που έριξε ο Κύριός μας, ο Ιησούς στη γη 258». Το κείμενο εδώ δεν εύληπτο. Δεν είναι ξεκάθαρο ποιο είναι το υποκείμενο του ρήματος «παρακαλεί» Ποιόν αυτόν, που θέλει ο Άγιος από τα τέκνα του να τον γνωρίζουν, ο οποίος παρακαλεί τον Θεό να ρίξει το πυρ μέσα τους; Μήπως ο Άγιος Αντώνιος μιλάει για τον εαυτό του; Στις άλλες μεταφράσεις η έκφραση είναι πιο σαφής και αναφέρεται στους αγίους«43 Ας ετοιμαστείτε, διότι έχετε πρεσβυτέρους, που παρακαλούν τον Θεό για χάρη της σωτηρίας σας ώστε να ρίξει [ο Θεός] μέσα στις καρδιές σας το πυρ .…» 259. Το νόημα εδώ είναι φανερό, ο Άγιος μιλάει για την πρεσβεία των Αγίων για χάρη μας. Η αποδοχή του   πυρός αυτού θα τους οδηγεί στη διάκριση μεταξύ του κακού και του καλού κτλ. 

9- Η παραβολή των ναυτικών και ο χρόνος (47-48).

 Αυτή είναι η μοναδική φορά, που παρουσιάζει ο Μ. Αντώνιος την διδασκαλία του με την μορφή της παραβολής, για να δώσει παραστατικά την σημασία της γνώσης του χρόνου: «στο καιρό της ισορροπίας του ανέμου, όλοι οι ναυτικοί καυχώνται με υπερηφάνεια [δηλ. δείχνουν τα ταλέντα τους], αλλά αν συμβαίνει και γίνει αλλαγή στην πορεία του άνεμου, τότε θα φανερωθεί η γνώση των καλών ναυτικών, 48 έτσι να συλλογιστείτε σ’ αυτό το χρόνο που βρισκόμαστε, πώς είναι;» Σκοπός του είναι από την παραβολή αυτή να δείξει ότι κατά την δοκιμασία αποκαλύπτεται ο αληθινός μοναχός. Διερωτάται δε ο Άγιος για το χρόνο που βρισκόμαστε «πώς είναι;» δηλ. ποιόν χρόνο ζούμε; Ο χρόνος της χαράς, της λύπης, της αμαρτίας ή της παρουσίας του Ιησού μέσα μας; 

 10- Η ασάφεια των λόγων και χαιρετισμός (49-51). Στην κατακλείδα της επιστολής ο Αντώνιος επαναλαμβάνει τον επίλογο της προηγούμενης Επιστολής με θέμα την ασάφεια των λόγων και τον ίδιο χαιρετισμό. 

δ) Η Σύγκριση μεταξύ της Αραβικής μετάφρασης και της ελληνικής παράδοσης της Επιστολής

 Φαίνεται ξεκάθαρα ότι ο Άραβας μεταφραστής αποφεύγει τις φιλοσοφικές και γνωστικές αντιλήψεις σχετικά με την αυτογνωσία, οι οποίες είχαν μια βαθιά Αλεξανδρινή Παράδοση. Στην προσπάθειά του να προσφέρει εύληπτο κείμενο αφαιρεί τις εκφράσεις εκείνες, που αναφέρονται στην αυτογνωσία ενώ σε άλλες κάνει μικρές αλλαγές. Σε μία περίπτωση προσθέτει μία πρόταση για να δείξει την ασάφεια των λόγων. Το κοπτικό διασωζόμενο κείμενο Από την τελευταία παράγραφο της τρίτης Επιστολής μέχρι την πρώτη παράγραφο της πέμπτης Επιστολής θα προσπαθήσουμε να εκθέσουμε το περιεχόμενο του κοπτικού κειμένου σε σύγκριση με την  Αραβική μετάφραση .

-102-