Το ζητούμενο για την κυβέρνηση της Αθήνας, δηλαδή το εθνικό κέντρο σε ολόκληρη τη διάρκεια του 19ου αιώνα ήταν η εθναρχούσα Εκκλησία να βοηθήσει στην προσπάθειά της, να διαπλάσουν μαζί τις εθνικές συνειδήσεις των Ελλήνων πολιτών, σε μία περίοδο που στο Βαλκανικό χώρο συντελούνταν με αιτία τους εθνικισμούς μεγάλες ανακατατάξεις. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θα κατανοηθεί ο επίσημος λόγος που εκφωνήθηκε από τον Καστόρχη, πρύτανη του Εθνικού Πανεπιστημίου Αθηνών κατά τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Πατρ. Γρηγορίου Ε΄ στις 25 Μαρτίου 1872. Ο πρύτανης στο λόγο του ζητούσε από την ηγεσία του Οικουμενικού Πατριαρχειου να εμφυσήσει στους αρχιερείς του Οικουμενικού θρόνου τον ανάλογο ζήλο «ώστε να τους καταστήση συνεργάτας υπέρ της του έθνους πνευματικής εξεγέρσεως». Ο στόχος του Καστόρχη είναι φανερά κινούμενος στην ίδια γραμμή με την ελληνική κυβέρνηση, που ήθελε η εθναρχούσα Εκκλησία στους δύσκολους εκείνους καιρούς (βουλγαρική εξαρχία 1870 και καταδίκη του, την ίδια χρονιά με τα αποκαλυπτήρια του ανδριάντα του Γρηγορίου Ε΄, από την Σύνοδο του Ο.Π.Κ. του εθνοφυλετισμού), να αναλάβει ρόλο και καθαρά εθνικό και να αφήσει το ρόλο της ως εθναρχούσα Εκκλησία, σύμφωνα με τις υποδείξεις της Αθήνας. Βέβαια για τον Γρηγόριο Ε΄ σκοπός του ήταν η διαφύλαξη της παρακαταθήκης που ανέλαβε ως συνεχιστής των δύο αυτοκρατοριών, Βυζαντινής και Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Οι κυοφορούμενες ανακατατάξεις στην ευρύτερη περιοχή των Βαλκανίων ήταν κάτι το καινούργιο και άγνωστο για αυτόν.
Το έτος 1871 είχαν ενταφιαστεί στην Ελληνική πρωτεύουσα τα ιερά λείψανα του Πατρ. Γρηγορίου Ε΄. Ο Πατρ. Κωνσταντινουπόλεως δεν ήταν οπαδός της πολιτικής γραμμής του νέου κράτους. Υπήρχε η πνευματική συγγένεια μεταξύ τους, αλλά δεν ήταν υπηρέτες ούτε εκφραστές αυτού του πολιτικού οράματος των κύκλων της Αθήνας. Ο πρύτανης στο λόγο του τονίζει πως ο Γρηγόριος Ε΄ υπηρετεί με το δικό του τρόπο μέσα από την Εκκλησία και την παιδεία τους σκοπούς του νεοσύστατου κράτους. Το ζητούμενο από όλους τους πολιτικούς, τους ανθρώπους των γραμμάτων για την περίοδο εκείνη, ήταν η ιδέα της ενότητας και της συνέχειας του ελληνικού έθνους82 . Είναι αυτονόητο πως η παιδεία εκείνη την περίοδο, όπως και η Εκκλησία, έπρεπε να συμβάλουν προς εκείνη την κατεύθυνση για την απόκτηση από το σύνολο του πληθυσμού ενιαίας εθνικής ταυτότητας. Σε αυτό το μοτίβο κινήθηκε και το σχολείο καθώς και το περιεχόμενο των μαθημάτων όπως τα θρησκευτικά, η ιστορία και η εκκλησιαστική ιστορία που βοηθούσαν να υπάρξει και να αναπτυχθεί με γοργούς ρυθμούς ένα σχολικό σύστημα εθνοποιημένο. Το κράτος ταυτίστηκε με την Ορθοδοξία αφού εκείνη έπαιξε τον κύριο ρόλο στη διαφύλαξη αυτής της πολύτιμης ταυτότητας που χρειάζονταν το νεοελληνικό κράτος. Με τη χρήση της αρχαίας και της βυζαντινής ιστορίας ο απλός κόσμος μάθαινε πολύ γρήγορα τις παραδόσεις του αλλά και το ένδοξο παρελθόν του, για την αγάπη που όφειλαν προς το ελληνικό έθνος να έχουν όλοι, ώστε οι περισσότεροι ταυτίστηκαν άμεσα με αυτό. Η διάθεση της χωρας όμως για αυτοπροσδιορισμό δεν αναιρούσε τη φιλοδοξία αρκετών κύκλων στο εσωτερικό της χώρας που έψαχναν με αγωνία τρόπους για να εκμοντερνιστεί το νέο κράτος και να δυτικοποιηθεί το συντομότερο δυνατό83 . Το μαρτυρικό τέλος του Γρηγορίου Ε΄ έγινε η αιτία για μία πλούσια βιβλιογραφική αναφορά. Ακόμα και ο εθνικός ποιητής Δ. Σολωμός στον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν», αφιέρωσε επτά στροφές στο πρόσωπο του Πατρ. Γρηγορίου Ε΄. Ο Σπ. Τρικούπης σε ομιλία του προς τους πληρεξουσίους της Β΄ Εθνικής εν Αθήναις Συνελεύσεως, αναφέρθηκε στην αξία του μαρτυρίου του Πατρ. ενώ κινήσεις για την αγιοκατάταξή του άρχισαν λίγο μετά από τον απαγχονισμό του, από την περιοχή των Ιονίων Νήσων, όπου ο Γ. Λαδόπουλος ζητούσε από τον μινίστρο της Θρησκείας επίσκ. Ανδρούσης Ιωσήφ, την έγκριση ασματικής ακολουθίας που συνέταξε ο Διονύσιος Τσουκαλάς. Ο επίσκ. Ανδρούσης Ιωσήφ απάντησε πως ήταν νωρίς ακόμη για τέτοιες σκέψεις. Οι εορτασμοί το έτος 1871,της πεντηκονταετηρίδος από το ξέσπασμα της Επαναστάσεως του 1821, έγιναν μέσα σε κλίμα ενθουσιασμού και θερμών εκδηλώσεων. Τότε αποφασίστηκε να γίνει η μετακομιδή του λειψάνου του Γρηγορίου Ε΄ από την Οδησσό στην Ελλάδα. Ο γάμος του βασιλιά Γεώργιου Α΄με τη Μεγάλη Δούκισσα της Ρωσίας Όλγας Κωνσταντίνοβνα βοήθησε την σύσφιξη των δεσμών των δύο δυναστειών, όμως οι σχέσεις των δύο κρατών δεν βρίσκονταν σε καλό επίπεδο, αφού η ιδεολογία του πανσλαβισμού γέμιζε καχυποψία τους διπλωματικούς κύκλους της Ελλάδας, που μετά από τον ατυχή για εκείνη Κριμαϊκό πόλεμο και την Πολωνική εξέγερση (1863-1864), η ιδέα αυτή αποτέλεσε το κεντρικό στόχο της πολιτικής της στα εξωτερικά της ζητήματα. Η ίδρυση της Βουλγαρικής Εξαρχίας εξασθένισε την επιρροή του ρωσικού κόμματος στην ελληνική επικράτεια. Το υπουργείο των Εξωτερικών της τσαρικής Ρωσίας αντιλαμβάνονταν την αποστασιοποίηση του Βασιλείου της Ελλάδος. Για αυτό το λόγο αποφάσισε τη μετακομιδή του λειψάνου του Πατρ. Γρηγορίου Ε΄ στην πρωτεύουσα της Ελλάδας. Ήδη από το Φεβρουάριο του 1871, κατατέθηκε αναφορά στην Ελληνική Βουλή από τον ίλαρχο Γεώργιο Αγγελόπουλο, ανιψιό του Πατρ. Γρηγορίου Ε΄ και του προέδρου της επιτροπής για την ανέγερση μνημείου στον μητροπ. Αθηνών Θεόφιλο84 . Στις 14 Απριλίου 1871 έφτασε το σκήνωμα στο λιμάνι του Πειραιά με τις τιμές, ενώ λίγες μέρες αργότερα μεταφέρθηκε στην πρωτεύουσα όπου άρχισαν οι εορτασμοί με 101 κανονιοβολισμούς που ερρίφθησαν 24 και 25 Απριλίου από το Λυκαβηττό. Το σκήνωμα περιμεναν ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄, η βασίλισσα Όλγα, η ελληνική κυβέρνηση και οι ξένες διπλωματικές αντιπροσωπείες μαζί με τον προκαθήμενο της Εκκλησίας της Ελλάδος μητροπ. Θεόφιλο και τους ιεράρχες στο σιδηροδρομικό σταθμό. Η λάρνακα τοποθετήθηκε σε κιλλίβαντα πυροβόλου και με συνοδεία μεταφέρθηκε στον μητροπολιτικό ιερό ναό Αθηνών. Ο αρχιεπ. Σύρου Αλέξανδρος Λυκούργος εκφώνησε λόγο για τον Πατρ. Γρηγόριο Ε΄ και σε αυτόν αποτυπώνει τη γνώμη της Ιερας Συνοδου για το πρόσωπο του απαγχονισθέντος Πατρ. Γρηγορίου Ε,΄ που θεωρούσε εθνομάρτυρα της Επαναστάσεως του 1821 αλλά και ιερομάρτυρα. Μετά το πέρας της επίσημης δοξολογίας το λείψανο εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα, ενώ οι βασιλείς παρέθεσαν γεύμα στους εναπομείναντες αγωνιστές. Την άλλη μέρα τελέσθηκε αρχιερατικό συλλείτουργο παρουσία του βασιλέως και της βασιλίσσης αλλά και του διπλωματικού σώματος στην Ελλάδα. Το πανηγυρικό της ημέρας εκφώνησε ο αρχιμ. Νικηφόρος Καλογεράς που ήταν καθηγητής στη Θεολογική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Στην ομιλία του ο καθηγητής αρχιμ. Ν. Καλογεράς κάνει δύο αναφορές μία στην «εν μέρει» ελεύθερη Ελλάδα, και με την ευχή που διατυπώνει στο τέλος του λόγου του για την επόμενη επέτειο, εύχονταν να εορτασθεί στον ναό της Αγίας Σοφίας στην Πόλη85 . Η αγιοποίηση του Πατρ. Γρηγορίου Ε΄ έγινε από την Εκκλησία της Ελλάδος στις 8 Απριλίου 1921, θα ακολουθήσει εκδήλωση στην αίθουσα του φιλολογικού συλλόγου «Παρνασσός», με ομιλητή τον Μ. Γεδεών ο οποίος ζητά από τον άγιο «να ευλογήση άνωθεν τον φιλόχριστον Ελληνικόν στρατόν, ο οποίος συνεχίζει και θα συνεχίζη μέχρι πέρατος τον υπό του αίματος, εκείνου καθαγιασμένο υπέρ πίστεως και πατρίδος αγώνα». Η αγιοποίηση του Πατρ. Γρηγορίου Ε΄ γίνεται μέσα σε ένα πολύ άσχημο κλίμα, που κορυφώθηκε με την εκλογή του μητροπ. Μελετίου Μεταξάκη στον Οικουμενικό θρόνο. Η ρήξη μεταξύ βασιλιά Κωνσταντίνου Α΄ και Ελευθερίου Βενιζέλου ακολουθεί την αγιοποίηση του Γρηγορίου Ε΄ από την Ι.Σ. της Εκκλησίας της Ελλάδος, δίνοντας το στίγμα της κοινής πορείας με το Ο.Π.Κ. Η Αθήνα προσπαθώντας να δείξει την ισχύ της, τόσο της πολιτικής όσο και της εκκλησιαστικής, προσκαλεί στην πρωτεύουσα τον φιλοβασιλικό Πατρ. Αλεξανδρείας Φώτιο προχωρώντας όπως ο μητροπ. Α. Νανάκης σημειώνει: «στην αγιοκατάταξη του Γρηγορίου Ε΄ στους εθνοϊερομάρτυρες, έκφραση οικειοποίησης κορυφαίου εθναρχικού συμβόλου»86 . Στη συγκεκριμένη σύνοδο που πραγματοποιήθηκε στις 16 Μαρτίου 1921 εκτός από τον Αλεξάνδρειας Φώτιο και την Ι.Σ. παρόντες ήταν και από τις επαρχίες των Νέων Χωρών, των μητροπ. Γρεβενών Αιμιλιανού, Καστοριάς Γερμανού και του μητροπ. Πελαγονίας Χρυσοστόμου Καβουρίδη, γνωστού φιλοβασιλικού αρχιερέα που 14 δεκατέσσερα χρόνια μετά ως μητροπ. πρώην Φλωρίνης, ηγήθηκε του σχίσματος του παλαιού ημερολογίου87 .
Η συγκεκριμένη αγιοκατάταξη έγινε μέσα σε ένα κλίμα διχαστικό και κρίθηκε ανάλογα με τις πολιτικές πεποιθήσεις. Οι εφημεριδες ανάλογα με την παράταξη που υπηρετούσαν τοποθετήθηκαν απέναντι σε αυτό το γεγονός. Ο φιλοβασιλικός τύπος δεν έκρυβε τον ενθουσιασμό του, σε αντίθεση με τις φιλοβενιζελικές εφ. που δεν στρέφονταν κατά του προσώπου του Γρηγορίου Ε΄, αλλά επέκριναν όλη τη διαδικασία ως μία κίνηση που δεν είχε τη συμμετοχή του λαού. Οι φιλοβενιζελικές εφ. τόνιζαν ότι η Ι.Σ. δε μπορούσε να προχωρήσει σε αυτή την ενέργεια αφού βρίσκονταν σε διάσταση με το Ο.Π.Κ. Στη διαμάχη αυτή ήταν αδύνατο να μην εμπλακούν και οι καθηγητές της Θεολογικής Σχολής Αθηνών.
Στην περίοδο της δικτατορίας των συνταγματαρχών το λείψανο του Γρηγορίου Ε΄ μεταφέρθηκε στο υπόγειο του μητροπολιτικού ιερού ναού επί αρχιεπ. Ιερώνυμου Α΄ (Κοτσώνη). Μετά την παραίτησή του και την άνοδο στο μητροπολιτικό θρόνο της Αθήνας ο νέος αρχιεπ. Σεραφείμ επανέφερε το ιερό λείψανο στην αρχική του θέση88 .
-46-
