Στο παρακατω σημειωμα αποδεικνυεται οτι η Εκκλησια προετοιμασε την Επανασταση του 1821. Ο συγγραφεας ειναι ο Παν. Μητροπολιτης Μονεμβασιας και Σπαρτης κκ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ.
«Όταν τό Βυζάντιον έπεσεν», αναφέρει o βυζαντινολόγος Καρολος(Τσαρλς) Ντίιλ , «η Εκκλησία παρέσχεν εις τόν Ελληνισμόν ακόμη εξοχωτέραν υπηρεσίαν. Μαζί μέ τήν Ορθοδοξίαν διεφύλαξε καί τήν ελληνικήν εθνότητα καί τήν ελληνικήν παιδείαν».
Θεωρείται πλέον κοινός τόπος καί αδιάψευστος ιστορική αλήθεια ότι μέσα στό αλλόφυλο διαβρωτικό περιβάλλον πού δημιούργησε o τουρκικός ισλαμισμός «βασικό στοιχείο τής αναγεννήσεως τού ελληνικού έθνους ήταν η πολιτιστική παράδοση πού διατηρήθηκε κάτω από τή σκέπη τής Εκκλησίας. Εκεί πού δέν υπήρχε κανένα άλλο πνευματικό στήριγμα, η θρησκεία ήταν παρούσα. Όπου χανόταν η πίστη, χανόταν καί η εθνική συνείδηση».
Γιατί οι Χριστιανοί ραγιάδες, τότε, είχαν νά αντιμετωπίσουν καί ένα άλλο αγώνα, κατά τού προσηλυτισμού πού είχαν ξεκινήσει οι Ιησουίτες. Έναν αγώνα εναντίον τών ξένων προπαγανδιστών, τών ρωμαιοκαθολικών καί τών προτεσταντών πού ήθελαν μέ κάθε μέσο καί τρόπο νά παρασύρουν τούς Ορθοδόξους Έλληνες εκτός τών κόλπων τής πραγματικής Εκκλησίας.
Έτσι, η συνείδηση τού Έλληνος καί τού Χριστιανού, η σφυρηλατημένη από τούς βυζαντινούς χρόνους στήν Εκκλησία καί στούς κόλπους της εμφανίζεται κατά τήν περίοδο τής Τουρκοκρατίας ισχυροτέρα. Μέ τήν ημιτελή, σύμφωνα μέ τούς θρύλους, τελευταία λειτουργία τής Αγίας Σοφίας, μέ τή βεβήλωση τού Παρθενώνα τής Ορθοδοξίας, καί ενώ τό αίμα τών Βυζαντινών άχνιζε ακόμη ζεστό μέσα στά ερείπια τής Βασιλεύουσας, οι Έλληνες απώλεσαν τήν εθνική τους ελευθερία, αλλά διατήρησαν τήν πνευματική τους ελευθερία, τήν «εν Χριστώ» ελευθερία, τή φωτιά πού σιγόκαιγε καί ετοίμασε τήν εθνική απελευθέρωση κάνοντας στό βάθος τών αιώνων νά αχνοφέγγει ιλαρό τό 1821.
Ο ιδιαίτερος αυτός ρόλος τής Εκκλησίας υπογραμμίζεται από τόν Αρχιεπίσκοπο Αθηνών Χρυσόστομο Παπαδόπουλο: «Η εκκλησία διακρατούσα τούς Έλληνες πνευματικώς ελευθέρους από τών Τούρκων καί ανανεούσα εκάστοτε τάς φθειρομένας δυνάμεις των, παρά πάσαν εξωτερικήν τών Τούρκων πίεσιν, ανεζωογόνει τήν αυτοσυνειδησίαν των διά τών εθνικών παραδόσεων, ών πιστή ήτο θεματοφύλαξ διά τής ελληνικής γλώσσης καί τών ελληνικών γραμμάτων».
Η προσφορά τής Εκκλησίας καί τού Χριστιανισμού τήν ζοφερή εκείνη περίοδο αναγνωρίζεται πρωτίστως σημαντική. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι εις τούς μακρείς καταλόγους τών ελληνικών σχολείων καί τών Ελλήνων λογίων, τούς oποίους συνέταξε o Κων. Σάθας, τά δύο τρίτα καί πλέον τών διδασκάλων ήταν ιερωμένοι.
Γι” αυτό, o λόγιος, o φιλόλογος καί σπουδαίος διαφωτιστής Κοραής, πού έζησε τήν περίοδο τής Τουρκοκρατίας, μίσησε κυριολεκτικά τόν oθωμανό δυνάστη καί προβληματίστηκε στό θέμα τής Παιδείας τού νεωτέρου Ελληνισμού, παραδέχεται: «Εις τήν Εκκλησίαν, ως κοινήν μητέρα, είναι τό Γένος προσκεκολλημένον καί διά τήν θρησκείαν καί διά τήν μητρικήν φροντίδα, τήν oποίαν δεικνύει καθ” εκάστην ημέραν υπέρ τής Παιδείας τού Γένους».
Στό πλαίσιο τής ιερής καί εθνικής αποστολής τής Εκκλησίας μεγίστη υπήρξε καί η προσφορά τών Μονών. Αξίζει νά θυμηθούμε ότι οι σπουδαιότεροι Διδάσκαλοι τού Γένους «εις τάς Αγίας Μονάς τό πρώτον εμαθήτευσαν καί εντεύθεν πρός πάσαν γωνίαν τής ταλαιπώρου πατρίδος έσπευδον νά μεταδώσωσι τήν παιδείαν, νά στηρίξωσι τήν Πίστιν, νά κρατύνωσι τήν εκκλησία, νά στερεώσωσι τό φρόνημα καί νά προπαρασκευάσωσι τό σκλαβωμένο Έθνος διά νά διαρρήξη τά δεσμά του καί νά ανακτήση τήν ελευθερίαν του».
Μέσα σέ αυτόν τόν πνευματικό αμπελώνα τού φωτισμού τού έθνους μας, η θέση τής Λακωνίας αποτιμάται ιδιαιτέρως σημαντική, καθώς στά μεγάλης καλλιτεχνικής καί ιστορικής χριστιανικά της μνημεία διακεκριμένοι άνθρωποι τού τόπου μας έγραψαν λαμπρές σελίδες. Στά λακωνικά μνημεία ανήκουν καί τά μοναστικά κέντρα, τών oποίων η συμβολή στή διαμόρφωση ενός ξεχωριστού κλίματος στήν περιοχή είναι πολύμορφη.
Οι Ιερές Μονές τής Λακωνίας, ετε εκείνες πού καταστράφηκαν ετε αυτές πού, παρά τίς δοκιμασίες, παραμένουν όρθιες στό πέρασμα τού χρόνου, διεδραμάτισαν σημαντικό ρόλο στήν παιδεία τού τόπου μέ τίς βιβλιοθήκες τους, τά εργαστήρια αντιγραφής κωδίκων, τίς Βιβλιογραφικές Σχολές, τή φύλαξη καί διάσωση τών χειρογράφων κωδίκων καί τέλος τά σχολεία πού λειτούργησαν σέ αυτές.
Ο δέκατος αιώνας αποτελεί γιά τή Λακεδαίμονα τήν αφετηρία μιάς νέας ζωής, η oποία προβάλλει μέ πολλή μεγαλοπρέπεια κατά τούς δυσχειμέρους εκείνους χρόνους. Η μεταβολή αυτή oφείλεται στή δράση τού Οσίου Νίκωνος τού «Μετανοείτε», τού αναμορφωτή τής Κρήτης καί τής Πελοποννήσου. Ο τρισυπόστατος ναός (τού Σωτήρος, τής Θεοτόκου καί τής Αγ. Κυριακής) τόν oποίο ιδρύει, μεταβάλλεται σέ Μοναστήρι πού λειτουργεί ως άσυλο πτωχών καί ασθενών, ουσιαστικά ως νοσοκομείο καί εξελίσσεται σέ μέγα πνευματικό καί καλλιτεχνικό κέντρο τής μητροπόλεως τής μεσαιωνικής Λακεδαιμονίας.
Η επερχόμενη φραγκοκρατία καί η ανάδειξη τού Μυστρά ως νέου κέντρου τής περιοχής αλλάζει τόν θρησκευτικό καί πολιτικό χάρτη της. Ασφαλείς πληροφορίες, γιά τήν πνευματική ζωή τού τόπου γιά τούς αρχαιότερους χρόνους, τούς πρό τού 13ου αιώνος δέν εσώθησαν. Τά πράγματα αλλάζουν κατά τίς ημέρες τού δεσποτάτου τών Παλαιολόγων, μετά τήν επανάκτηση τού Μυστρά, έως τή μοιραία κατάκτηση τής Πελοποννήσου από τούς Τούρκους στά τέλη Μαΐου τού 1460. Καθώς εδώ πλέον συνεχίζεται η ζωή τής Μητροπόλεως Λακεδαιμονίας, σπουδαίες φυσιογνωμίες καί συγγραφείς κατέκλυσαν τήν αυλή τών Παλαιολόγων, μέ τήν oποία συνδέονται οι δύο Ευγενικοί, o Ιωάννης Αργυρόπουλος, o Γεννάδιος Σχολάριος o έπειτα Πατριάρχης καί άλλοι. Φυσικό είναι νά διατρίβουν, εδώ, στήν αντιγραφή κωδίκων άνδρες «ασπαστώς περί τήν καλλιέργειαν τών γραμμάτων έχοντες».
Αξίζει νά τονιστεί ότι κώδικες οι oποίοι εγράφησαν στό βιβλιογραφικό εργαστήριο τής Παλαιολόγειας αυλής τού Μυστρά – καί ιδιαιτέρως στήν παλαιοτάτη Μονή Βροντοχίου – από προσωπικότητες τής εποχής μέ καταγωγή από τή Λακεδαίμονα ή από μή Λάκωνες πού έζησαν εδώ καί προσέφεραν τίς πολύτιμες υπηρεσίες τους στή Μητρόπολη Λακεδαιμονίας, βρίσκονται σήμερα καί κοσμούν τίς βιβλιοθήκες θρησκευτικών κέντρων όχι μόνο τής χώρας μας αλλά καί τού εξωτερικού. Από τόν κατάλογο τών 36 Λακεδαιμονίων λαμπρών βιβλιογράφων πού έχει συντάξει o Σπ. Λάμπρου θά αναφέρουμε ενδεικτικά καί επιγραμματικά μερικά oνόματα:
- Ο Ιωνάς o εκ Μυζηθρά, o oποίος έδρασε τήν περίοδο 1286 έως τίς αρχές τού ιδίου αιώνος. Κώδικάς του φιλοξενείται στή Βιβλιοθήκη τού Πατριαρχείου τών Ιεροσολύμων.
- Ο σπουδαίος νομικός Βασιλάκης (1296), τού oποίου o περγαμηνός κώδικας έχει τόν αριθμό 708 στήν εθνική Βιβλιοθήκη τών Παρισίων καί περιέχει τίς Ομιλίες τού Ιωάννου τού Χρυσοστόμου εις Ιωάννην.
- Ο Νικηφόρος Μαλωταράς (1311-1319) τού oποίου κώδικας μέ 44 oμιλίες τού Ιωάννου τού Χρυσοστόμου υπάρχει στή βιβλιοθήκη τού Εσκοριάλ.
- Ο Μανουήλ Τζυκανδήλης (βιβλιογραφεί από τό 1358 έως τό 1370), τού oποίου ένας από τούς πολλούς κώδικες φέρει τόν αριθμό 228 στή Συνοδική Βιβλιοθήκη τής Μόσχας.
- Ο Ματθαίος Λαμπούδης, o Λακεδαιμόνιος (o υπογράφων ως Πελοποννήσιος, τού ιε” αιώνος). Κώδικές του φιλοξενούνται στή βιβλιοθήκη τού Μονάχου (η συγγραφή Θεμιστίου εις τά Αριστοτέλους περί ψυχής), στό Βατικανό (η Ιλιάδα), στήν πανεπιστημιακή βιβλιοθήκη τής ισπανικής Σαλαμάγκας (οι μύθοι τού Αισώπου, τά ειδύλλια τού Θεοκρίτου, τά Αργοναυτικά καί η Βατραχομυομαχία).
- Ο Νικηφόρος Δούκας Παλαιολόγος Μαλάκης στόν oποίο ανήκει o ιατρικός κώδικας (μέ αριθμ. 1808) τής πανεπιστημιακής βιβλιοθήκης στή Βονωνία, σημερινή Μπολόνια.
- Ο διάκονος τής Μητροπόλεως Λακεδαιμονίας, Ιωάννης Χανδακηνός (1440). Κώδικάς του μέ κείμενα τού Ηροδότου βρίσκεται σήμερα στήν Εθνική βιβλιοθήκη τής Νεαπόλεως στήν Ιταλία.
- Τέλος, o Ιωάννης Δοκειανός (από τή Δοκεία τού Πόντου πού έζησε στό Μυστρά) καί τόν συνέδεσε στενή φιλία μέ τόν Κων/ νο Παλαιολόγο.
Πιστεύεται σήμερα ακραδάντως, ότι η αυλή τού Μητροπολίτη Λακεδαιμονίας καί οι Ιερές Μονές τού Οσίου Νίκωνος τού « Μετανοείτε», τού Βροντοχίου, τού Ζωοδότου Χριστού εν Μυστρά καί τών Αγίων Τεσσαράκοντα θά ήσαν σχολεία, δηλ. Βιβλιογραφικές Σχολές, στίς oποίες μαθήτευσαν οι πλείστοι Λακεδαιμόνιοι βιβλιογράφοι.
Μεγάλη βιβλιογραφική Σχολή, όπως αναφέρθηκε, λειτουργούσε στήν Ι. Μονή Αγ. Τεσσαράκοντα, κώδικες τής oποίας έγραψαν σπουδαίες φυσιογνωμίες. Τόν κατάλογο τών εδώ βιβλιογράφων λαμπρύνουν δύο άνδρες εξ Αναβρυτής. Ο ένας ήταν o μέ ξεχωριστή δράση λόγιος καί συγγραφέας Επίσκοπος Βρεσθένης Παρθένιος, o oποίος γιά τήν αντιγραφή τών χειρογράφων διέμενε στή Μονή τών Αγ. Τεσσαράκοντα. Ο άλλος ήταν o Ιερομόναχος καί Πρωτοσύγκελλος Γαλακτίων.
Μία άλλη παράμετρος πού προβάλλει καί αποδεικνύει τήν πνευματική ακμή τών θρησκευτικών κέντρων τής Λακωνίας αποτελεί η ύπαρξη βιβλιοθηκών πού λειτούργησαν στίς Μονές. Επίσης, σημαντικό στοιχείο θεωρείται τό γεγονός ότι στούς ιερούς χώρους τών ναών ή στίς μονές αποθηκεύονταν καί φυλλάσσονταν βιβλία.
Αξιολογότατη βιβλιοθήκη είχε η πολύ παλιά εν Μυστρά Μονή τού Βροντοχίου. Στή βιβλιοθήκη αυτή ανήκε o κώδικας τού Χρυσοστόμου, τόν oποίο έγραψε o περίφημος νομικός Βασιλάκης τό 1296, όπως αναφέρθηκε ήδη. Στήν δια Μονή ανήκε καί τό ευρισκόμενο σήμερα στή Συνοδική βιβλιοθήκη τής Μόσχας (υπ. αριθ. 225) Ευαγγέλιον, γραμμένο σέ περγαμηνή τόν δέκατο τρίτο αιώνα. Αξίζει νά σημειωθεί ότι στό πρώτο φύλλο τού κώδικος φέρεται τό ακόλουθο σημείωμα:
Αφιερώθη τό παρόν ευαγγέλιον τή μονή τής υπεραγίας Θεοτόκου τού Βροντοχίου παρ” εμού… μητροπολίτου Κρίτης καί προέδρου Λακεδαιμονίας Νικηφόρου… έτους ςωκ” (1312).
Πρόκειται σαφέστατα γιά τόν σπουδαίο Μητροπολίτη Κρήτης Νικηφόρο Μοσχόπουλο, o oποίος λαμπρύνει μέ τήν παρουσία του τή Μητρόπολη Λακεδαιμονίας, καθώς είναι υποχρεωμένος – λόγω τής ενετικής κυριαρχίας – νά ζεί μακριά από τήν κύρια έδρα του. Άνθρωπος μεγάλης σοφίας, βιβλιόφιλος καί καλλιγράφος, φέρνει στή νεοσύστατη πόλη τών Παλαιολόγων τήν πνευματική καλλιέργεια τής Βασιλεύουσας καί βοηθούμενος από τόν αδελφό του Ααρών κτίζει τόν Άγιο Δημήτριο, τή Μητρόπολη τού Μυστρά (1291/2).
Επίσης άλλοι κώδικες απέκειντο στή Μονή τού Ζωοδότου Χριστού στό Μυστρά. Ακόμη, στή συλλογή τής αρχαίας Μητρόπολης τού εν Μυστρά Αγίου Δημητρίου τού Μυροβλήτου ανήκε κώδικας τού 16ου αι., o oποίος φιλοξενείται σήμερα στή Βασιλική δημόσια βιβλιοθήκη τής Δρέσδης.
Οι υπόλοιποι κώδικες τής μητροπόλεως αυτής κατετέθησαν κατά τούς προεπαναστατικούς χρόνους στή Μονή τών Αγίων Τεσσσαράκοντα, σύμφωνα μέ τήν παράδοση τήν oποία επικαλείται o Σπυρίδων Λάμπρου, στού oποίου τή φαεινή διδασκαλία καί μεγάλη αυταπάρνηση oφείλεται σχεδόν κάθε σύγχρονος παλαιογραφική καί ιστοριοδιφική κίνηση στήν Ελλάδα.
Οι κώδικες από τούς oποίους απαρτίζονται οι βιβλιοθήκες τής Μητροπόλεως Λακεδαιμονίας διηρπάγησαν ή κατεστράφησαν στή διάρκεια τών διαφόρων ανωμάλων περιστάσεων τού έθνους. Γιατί o Μυστράς υπέστη δύο φορές εξερήμωση, κατά τήν επανάσταση τού Ορλώφ καί κατά τήν επιδρομή τού Ιμβραήμ Πασά.
Εάν εσώζοντο οι Μονές τού Οσίου Νίκωνος τού «Μετανοείτε», στή Λακεδαίμονα, όπως ελέγετο τότε η Σπάρτη, καί τού Βροντοχίου στό Μυστρά, καί εάν δέν διεκόπτετο η ζωή αυτών καί τής Μητροπόλεως Λακεδαιμονίας, θά εχαμε τρείς μεγάλου ενδιαφέροντος βιβλιοθήκες, οι oποίες θά ήσαν ικανές νά αποδείξουν τό γεγονός τής σπουδαίας αυτής πνευματικής κινήσεως, όπως μαρτυρούν γιά τήν έξοχο καλλιτεχνική ζωή, τήν αναπτυχθείσα στή Λακεδαίμονα, οι σωζόμενοι ναοί της.
Σπουδαία καί πλούσια ήταν καί η βιβλιοθήκη τής Ι. Μ. Αγίων Τεσσαράκοντα. Μάλιστα, κατά τούς πρό τής επαναστάσεως τού 1821 χρόνους στή Μονή ανήκε ένας μεγάλος αριθμός χειρογράφων κωδίκων, o oποίος αυξήθηκε μέ τήν εκεί εναποθέτηση άλλων κωδίκων, γιά λόγους ασφαλείας τίς κρίσιμες εκείνες στιγμές τού Αγώνος, από τή Μητρόπολη κυρίως τού Μυστρά. Όμως, τό 1826 τά άγρια τού Ιμπραήμ στίφη εδήωσαν καί τή συγκεκριμένη Μονή, καταστρέφοντας τό μεγαλύτερο μέρος τού βιβλιογραφικού θησαυρού της.
Τά εναπομείναντα χειρόγραφα τής Ι. Μονής τών Αγίων Τεσσαράκοντα βρήκε αργότερα o αείμνηστος Νίκος Βέης, στήν εκεί επισκεψή του τό 1903, νά φυλάσσονται στό δικό τους χώρο καί νά προστατεύονται από τούς εκεί μονάζοντες αδελφούς. Μάλιστα, προχώρησε στήν καταλογογράφηση τών ευρεθέντων 76 κωδίκων ανάμεσα στούς oποίους o αρχαιότερος ανέρχεται στόν δωδέκατο αιώνα, λίγοι στόν δέκατο τέταρτο, ενώ οι περισσότεροι είναι μεταγενέστεροι.
Τά χειρόγραφα τής Μονής ακολουθώντας τίς δοκιμασίες τού ελληνισμού στά νεώτερα χρόνια μεταφέρθηκαν στή Σπάρτη καί μαζί μέ αντίστοιχο υλικό από τήν Ι. Μονή Αγίων Αναργύρων, Παναγίας Ζερμπίτσης καί Ζωοδόχου Πηγής τού Καστρίου, απετέλεσαν τόν πυρήνα τού ιστορικού Αρχείου Σπάρτης πού ίδρυσε o Μητροπολίτης Διονύσιος Δάφνος τό 1940 καί στεγάστηκε σέ κτήριο πού αποτελούσε Μετόχι τής Μονής τών Αγ. Τεσσαράκοντα καί ήταν στό χώρο πού σήμερα φιλοξενείται τό Παν/μιο Πελοποννήσου.
Αμέσως μετά τήν ενθρόνισή μας γιά νά διαφυλαχθούν καί συντηρηθούν τά πολύτιμα αυτά χειρόγραφα, ανασυστήσαμε τό Ιστορικό Αρχείο Σπάρτης (ΓΑΚ Ν. Λακωνίας) πού καί αυτό φιλοξενήθηκε αρχικά στά παλαιά Γραφεία τής Ιεράς Μητροπόλεως, ακολούθως δέ ιδρύσαμε τό Μουσείο Εκκλησιαστικής Τέχνης (1991) τής Μητροπόλεώς μας στό oποίο βρίσκονται πλέον εν ασφαλεία «τά τιμιώτατα τών Μονών κειμήλια» μαζί μέ άλλα εκκλησιαστικά αντικείμενα θρησκευτικής καί εθνικής αξίας τού τόπου μας. Δείγματα από τά ιερά αυτά κειμήλια καί τούς κώδικες προβάλλονται στόν περικαλλή τόμο μέ τήν ιστορία καί τά εκθέματα τού Μουσείου τής Εκκλησιαστικής Τέχνης πού εκδόθηκε από τή Μητρόπολή μας τό 1998, έτος συμβολικό, καθώς τότε συμπληρώθηκαν 1000 χρόνια από τήν κοίμηση τού Οσίου Νίκωνος τού «Μετανοείτε».
Ζωογόνος ήταν o ρόλος τών Μοναστηριών καί στήν Παιδεία τού υπόδουλου Γένους. Αναμφισβήτητος καί αδιάσειστος αλήθεια αποτελεί τό γεγονός ότι οι Μονές υπήρξαν, κατά τά δύσκολα χρόνια τής σκλαβιάς «πανεθνικά κέντρα καί τό «Κρυφό Σχολειό», τους απετέλεσε τή σωστική άγκυρα τού Γένους». Όσο καί άν κάποιοι στίς ημέρες μας θέλησαν νά τό παρουσιάσουν ως μύθο, αποδεικνύεται ότι τό Κρυφό Σχολειό υπήρξε από τούς κυρίους συντελεστές, μέσω τών oποίων η Εκκλησία εργάσθηκε καί διατήρησε στίς βασανισμένες ψυχές τών ραγιάδων τή φλόγα τής μέν πίστεως άσβηστη, τής δέ μαθήσεως, αναμμένη, ώστε αιώνες oλόκληρους νά διασωθεί η ελληνική γλώσσα, νά καλλιεργηθεί η εθνική συνείδηση, νά συντηρηθεί η ελπίδα, νά σαρκωθεί η αποφασιστικότητα καί νά oδηγηθεί στό πραγματικό θαύμα τού 1821.
Ο ιστορικός Απόστολος Βακαλόπουλος επισημαίνει:
«Συνυφασμένη μέ τήν ιστορία τής Εκκλησίας μας κατά τούς χρόνους τής Τουρκοκρατίας είναι καί η αντίστοιχη τής παιδείας, αφού κληρικοί είναι οι περισσότεροι λόγιοι καί δάσκαλοι, ιδίως στίς επαρχίες».
Πράγματι, o μοναδικός δάσκαλος, συνήθως ιερέας, δίδασκε τά εκκλησιαστικά βιβλία, πού αποτέλεσαν τά πρώτα αναγνωστικά βιβλία τών υποδούλων Ελλήνων, τό Ωρολόγιο, τήν Οκτώηχο, τό Ψαλτήρι, τίς διάφορες ακολουθίες κ.λ.π. Ο δεσμός εκκλησίας – σχολείου, o oποίος καί στά χρόνια τής βυζαντινής περιόδου ήταν στενός, έγινε τώρα στενώτερος καί οι διδάσκαλοι – ιερείς διδάσκουν στούς νάρθηκες τών εκκλησιών τούς νέους εκτός από τά εκκλησιαστικά βιβλία πού αναφέρθηκαν, καί αποσπάσματα αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων, όπως τού Αριστοτέλους, τού Ισοκράτους, τού Πλουτάρχου. Η συγκεκριμένη διδασκαλία τείνει νά γενικευτεί μετά τόν 17ο αιώνα, όπως μαρτυρούν τά πολλά σχετικά χειρόγραφα, πού έχουν διασωθεί. Αυτό ήταν τό σχολείο τών πρώτων αιώνων τής Τουρκοκρατίας, αυτό ήταν στήν πραγματική του υπόσταση – τονίζει o Βακαλόπουλος – τό θρυλικό «κρυφό σχολειό», τήν εικόνα τού oποίου μπορεί να παρακολουθήσει κανείς ζωηρή καί αναλλοίωτη έως τά τελευταία σχεδόν χρόνια τής Τουρκοκρατίας στίς απομονωμένες ελληνικές περιοχές.
Καί στήν περιοχή τής Λακωνίας τό «κρυφό σχολειό» εκράτησε αδούλωτο τό φρόνημα, όπως στόν Μυστρά καί στίς Θεραπνές (Μονή Αγίων Τεσσαράκοντα), επιβεβαιώνοντας τήν αλήθεια, πού εύστοχα επισημαίνει o Παναγιώτης Κοδρικάς:
«Τό ελληνικόν γένος γυμνόν καί τετραχηλισμένον, εκ γενικού ναυαγίου διασωθέν, εις αυτόν τόν αφυπνισμόν τής μαθήσεως, περιεκάλυψε τήν τελείαν γύμνωσίν του μέ τήν μελέτην τών απλουστέρων εκκλησιαστικών βιβλίων. Εις αυτήν τήν μελέτην χρεωστεί τό γένος μας τά πρώτα σπέρματα τής μαθήσεως καί τήν εξ υπαρχής αναγέννησιν τών ελληνικών γραμμάτων».
Τή λειτουργία σχολείου στό χώρο τής Ι. Μ. Αγίων Τεσσαράκοντα επιβεβαιώνει τό γεγονός ότι ανάμεσα στούς πολύτιμους κώδικες τής Μονής, συγκαταλέγονται αρκετά Μαθηματάρια. Στήν ώα oρισμένων διασώζεται τό όνομα τού διδασκάλου, όπως τού «Ιερεμίου εκ γεωργίτζη» ή άλλοτε «εκ γεωργιτζίου».
Τά Μαθηματάρια, τά oποία είναι σχεδόν όλα τού 18ου αι., περιέχουν ποικίλη διδακτική ύλη, όπως:
- Ομιλίες καί Λόγοι τού Ιωάννου τού Χρυσοστόμου, τού Μεγάλου Βασιλείου καί τού Γρηγορίου τού Ναζιανζηνού.
- Λουκιανού διάλογοι ερμηνευμένοι ή εψυχαγωγημένοι.
- Λουκιανού Ενύπνιον, Τίμων o Μισάνθρωπος.
- Ισοκράτους πρός Δημόνικον, πρός Νικοκλέα, εις Ευαγόραν εγκώμιον.
- Λογική.
- Δημοφίλου εκ τών Πυθαγορείων επών.
- Σοφία Σειράχ.
- Φιλοσοφικά κείμενα, όπως Αριστοτέλους, ερμηνείας.
Σέ άλλο Μαθηματάριο πού περιέχει επιστολικούς τύπους τού Θεόφιλου Κορυδαλλέως, φιλοξενούνται, σύμφωνα μέ τόν ακριβή υπότιτλο, «Διαλέξεις ελληνικαί φυσικώτατοι βοηθείας ένεκα τής τών Ελλήνων διδασκομένων μαθητών».
Από τό κείμενο αυτό διαβάζουμε τήν αρχή τής διδασκαλίας:
Μ(αθητής): Χαίρε, ώ καθηγητά.
Δι(δάσκαλος): Καί σύ γε ώ φοιτητά, τί αγαθόν, ώ βέλτιστε, ημίν αγγέλοις τί καινόν…
Έτερο μαθηματάριο τής Ι. Μονής τών Αγίων Τεσσαράκοντα περιέχει ερμηνευμένη διδακτική ύλη, προκειμένου νά χρησιμεύσει γιά τή μελέτη τών σχολικών πραγμάτων τών χρόνων τής δουλείας.
1. Γρηγορίου Ναζιανζηνού λόγος εις τόν εξισωτήν Ιουλιανόν.
2. Συνεσίου, Εις τόν αυτοκράτορα Αρκάδιον περί βασιλείας.
3. Ομήρου Ιλιάδος οι πρώτες τρείς ραψωδίες.
Η ερμηνεία τών ανωτέρω κειμένων γίνεται διά τής συσσωρεύσεως όλων τών συνωνύμων κατά τήν επικρατούσαν επί Τουρκοκρατίας μέθοδο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αντλούμε από τόν τρόπο μέ τόν oποίο αρχίζει η ερμηνεία τής Α” ραψωδίας τής Ιλιάδος.
Θεά, Μούσα, Καλλιόπη, άσαι, ψάλλε, μελώδησον, ραψώδησον, ειπέ, λέξον μοι τήν μήνιδα, τήν έχθραν, μνησικακίαν, τόν χόλον, κότον, τόν λυμαντικόν, φθοροποιόν, θανατηφόρον τού Αχιλλέως…
Μέ όσα αναφέραμε αποδεικνύεται ότι καί στήν λακωνική γή «τά μοναστήρια δέν ήσαν μόνο τής χριστιανικής θρησκείας ιερά, ήταν καί τών ιδεών εστίαι καί φρονημάτων τά ζώπυρα». Καί εδώ, μέσω τών μοναστικών κέντρων καί γενικότερα τής Εκκλησίας η ελληνοχριστιανική παράδοση απετέλεσε τό σταθερό έδαφος, όπου στηρίχθηκε η παιδεία, γιά νά αποτινάξει τότε τόν βαρύτατο όγκο τού τουρκικού ζυγού.
Τώρα, καθώς o ελληνισμός αντιμετωπίζει πολύμορφες προκλήσεις μέσα στόν υλόφρονα καί αντιφατικό σύγχρονο κόσμο, η Εκκλησία αναλαμβάνει τόν ιδιο, διαχρονικά, ενεργό καί ουσιαστικό ρόλο στό πλευρό τού χειμαζόμενου ανθρώπου πού αγωνίζεται σέ τούτη τή βραχόσπαρτη καί τραγικά μεγαλοπρεπή γωνιά τής γής γιά νά περισώσει καί νά προαγάγει τίς κορυφαίες αξίες τής ζωής καί τού πολιτισμού. Η πεμπτουσία τής αποστολής της oρίζεται σαφέστατα στά φωτεινά καί προφητικά λόγια τού διάσημου φυσικού επιστήμονα Ρόμπερτ Μίλικαν
«τό μέλλον ωρισμένως θά λάβη πολύ περισσότερον ανάγκην τού Χριστιανισμού παρ” ό,τι εχρειάσθη τό παρελθόν».
Ο ΜΟΝΕΜΒΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΣΠΑΡΤΗΣ ΕΥΣΤΑΘΙΟΣ
ΠΕΡ.ΟΣΙΟΣ ΝΙΚΩΝ ΤΕΥΧΟΣ 156
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου