ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ.
Φορτωμενος απο ανέκδοτα ο βίος του Μεγαλου Αλεξάνδρου του Πλούταρχου δεν εχει σε ολα τα σημεία του το υποβαθρο εκεινο το ηθικο, ειναι αληθεια, και αμετακίνητο, που τοσο ανεβαζει αλλους απο τους Βιους του. Θαμπωμενος απο το μεγεθος και την εκταση των γεγονοτων στεκεται ωστοσο ο Πλουταρχος σε ενα απο τα επεισοδια εκεινα τα θλιβερα που εταραξαν την δυναμη του ''γιου του Δια'' και εριξαν μαυρα και εριξαν μαυρα σύννεφα στην υπερανθρωπο θριαμβική πορεία του. Με την εξιστορηση αυτή υψώνεται πανω απο τους τοσους στρατηγους που ανδραγαθησαν , που εκουρσεψαν πολιτειες, που εγεμισαν με χρυσαφι τον στρατο, κανει να εντυπωνεται απο το διαβασμα του εργου η μορφη ενος φιλοσοφου.
Εγινε ο Καλλισθενης συμβολο της εσωτερικης ελευθεριας και της αξιοπρεπειας του πνευματικου ανθρωπου,του Ελληνα , που δεν τον δαμάζει κανενα σκήπτρο ,καμμια εξουσια δεν λυγιζει την υπερηφανη σταση του.
Πριν αφηγηθούμε την γενναία πραξη του αναλογιζόμαστε οτι, αν δεν αρχιζει με τον Αλεξανδρο η ιδιαιτερη μορφη της Υβρεως , η ταυτιση ενος θνητου με τους θεους --ο Σπαρτιατης Λυσανδρος, ο Διονύσιος ο τύραννος των Συρακουσων, ηταν πρωτοποροι στο σημειο αυτό -- εγινε ομως απο αυτον και απο τους γυρω του με περισσοτερη συνεπεια και αγερωχία. Ας σταθουμε στα θαυμαστά νομίσματα των Διαδόχων με το κεφάλι του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Τον παρουσιάζουν με κέρατα κριαριού, με τα σύμβολα του ελέφαντα, σκεπασμένον με την λεοντή, ντυμένον με την αιγίδα.
Τα κέρατα του κριαριου είναι του θεου της αιγυπτιακης ερημου του Αμμωνα, που τον θεωρουσε ο Αλέξανδρος πατερα του. Τα άλλα υποβάλλουν τον Διονυσο, τον Ηρακλή και τον Δία. ''Νεον Διονυσον'' είπαν τον Αλέξανδρο υστερα απο την πορεια στις Ινδίες. Λιγο πριν, πιστευουν μερικοι, υστερα απο την πολιορκια της Τυρου ζητησε να στερεωσει την φημη της καταγωγης του απο τον Ηρακλή.
Αλλα ας έλθουμε στον Καλλισθένη. Ηταν Ολύνθιος και συγγενης του Αριστοτελη,γιος μιας ανηψιας του της Ηρως. Συμμαθητης του Μεγαλου Αλεξάνδρου,κοντα στον μεγάλο θείο του ακολουθησε τον στρατηλάτη στην εκστρατεια του , μαζι με τους καλλιτέχνες και ιστορικους που πηρε μαζι του για να ιστορησουν τις πραξεις του, για να αποδωσουν την μορφη του στον χαλκο, στο μάρμαρο, στην ζωγραφιά,στην δαχτυλιδόπετρα. Μονο να θυμηθουμε το παραδειγμα ενος νεωτερου μιμητη του, του Ναπολέοντα, μπορουμε να φανταστουμε ποσο θα ζωντανεψαν την εκστρατεια του στην ανατολη οι εκπροσωποι του πνευματος και της τεχνης !
Οι νεοι και οι ωριμοι τιμούσαν στο στρατοπεδο τον Καλλισθένη για την σωφροσυνη του για τον βιο του ''εύτακτον όντα και σεμνόν και αυτάρκην''. Αρκετοι από την άλλη μεριά τον φθονούσαν για την δοξα και την αξια του, ηταν μάλιστα ευκολη η διαβολη γιατι φαινοταν οτι δεν επικροτουσε τις αγερωχίες και τις υπερβολες.
Ιδιαιτερα οι Μακεδόνες ήταν γεμάτοι πικρό μίσος για όσα ειπε κάποτε , οτι αν οι Ελληνες ειχαν ομονοήσει δεν θα είχε αυξηθει η δυναμη του Φιλιππου, ''εν δε διχοστασίη και ο πάγκακος έλλαχε τιμής''. Ειναι αλήθεια οτι ουτε οι Μακεδόνες έβλεπαν με καλο μάτι την απαίτηση του Αλεξάνδρου να γονατίζουν οι Ελληνες και να τον προσκυνουν, οπως οι Ανατολίτες, ουτε στους θεους δεν συνειθιζαν να το κάνουν στην Ελλαδα, έσκυβαν κατα γης μονο για να προσκυνησουν τους θεους του κατω κοσμου ή μπροστά στους τάφους των συγγενών τους. Μουρμουριζαν όλοι, κανεις ομως δεν ετολμησε φανερα να εκδηλωθει. Ωσπου ο Καλλισθενης σε ενα συμποσιο ξεφυγε την ταπεινωση αυτη και τοτε οι νεοι, ''τα μειράκια'', ειπαν οτι μονος αυτος ηταν ελευθερος ''εν τοσαυταις μυριάσιν''.
Εφθασε αυτο για να φουντωση η διαβολη των ευτελων ανθρωπων οτι ο Καλλισθενης προετοιμαζε μαζι με τους νεους μια συνωμοσια. Κακο ηταν το τελος του φιλοσοφου . Αλλοι ειπαν οτι τον κρέμασαν ανθρωποι του Αλεξάνδρου,οτι τον εδεσαν με ποδες και αρρωστησε ,αλλοι οτι εφθειρίασε και πεθανε στις Ινδίες.
Οταν εγινε γνωστη η τιμωρια του στην Αθηνα, χόλιασαν οι φιλοσοφοι της περιπατικης σχολής και ο Θεοφραστος έγραψε μια διατριβη,το ''Περι πενθους''. Αν εχάθηκε το πολυτιμο Ιστορικο συγγραμμα του Καλλισθένη, έμεινε στην ιστορια η μορφη του σαν συμβολο. Η αποδοκιμασια της προσκύνησης τον ύψωσε σαν τον ελευθερο ανθρωπο , σαν τον υπερηφανο φιλοσοφο που ηξερε οτι επρεπε να ξεχωριζουν οι Ελληνες απο την προαιωνια ταπεινωσυνη των Βαρβαρων.
Εντυθηκε καποτε και με την ανατολιτικη φορεσιά ο Αλέξανδρος οταν βρισκοταν στην Παρθικη ,οχι ομως με την γνησια Μηδικη στολη που ηταν ''παντάπασιν βαρβαρική, αλλά με μιαν αλλην ανάμικτη και με περσικη παραλλαγη.
Καμμια εικονα του Μεγαλου Αλεξάνδρου δεν εσώθηκε με τέτοια ντυμασιά και παμε να πιστέψουμε ότι εντράπηκε να ζητησει απο τους καλλιτεχνες να τον παραστήσουν έτσι. Ο μεγαλύτερος απο ολους οσοι τον συνοδεψαν με την εντολη να τον απαθανατίσουν την μορφή του ήταν χωρίς αλλο ο χαλκοπλαστης Λύσιππος απο την Σικυώνα, δεν θα έπρεπε όμως να υποτιμούμε και τον ζωγράφο Απελλή. Ωχρές μόνο απηχήσεις έχουμε από τον ξακουσμένο ''Αλέξανδρο με το δόρυ του Λυσίππου. Θα τον παράστησε υπέρκαλον με πρωτόφαντο ηγεμονικό μεγαλείο. Χωρίς να καταλύσει τον κλασσικό ρυθμό, θα έδωσε νέον αέρα στα σκέλη, θα προετοίμασε την εισβολή του αγάλματος μεσα στο χωρο , αυτη που εγινε σιγά-σιγά ενα απο τα κύρια χαρακτηριστικα της ελληνιστικης τέχνης. Πρωτος ο Λύσιππος πρόσεξε στον Μεγα Αλεξανδρο και μετέφερε στην τέχνη την κλίση εκείνη του κεφαλιού προς το λαιμό, το ανάβλεμα προς τα απάνω, την ''αναστολή'' της κόμης πανω:
''Λυσίππου δε πρώτον Αλέξανδρον πλάσαντος άνω βλέποντα τω προσώπω προς τον ουρανόν, ωσπερ αυτός ειώθει βλέπειν Αλέξανδρος, ησυχή παρεγκλίνων τον τράχηλον''.
Οδυνηρότερη είναι η απώλεια των μεγάλων συνθέσεων που αποτόλμησε ο Σικυώνιος χαλκοπλάστης με θέμα σημαντικά γεγονοτα της εκστρατείας. Στο Δίον της Μακεδονίας έστησε εικοσιπέντε (το λιγότερο) ανδριάντες των συμπολεμιστών του Αλέξανδρου που είχαν πέσει στην μάχη του Γρανικού (334π.Χ.), καμμία φαντασία δεν θα μπορέσει ποτε να τους αναπαραστήσει έφιππους τους περισσότερους, άλλους πεζούς. Δεν ξέρουμε κάν πως θα είχαν συνταχθεί ούτε αν παρασταίνονταν μαζί και οι νικημένοι βάρβαροι.
Οταν το 146π.Χ. μετέφερε ο Μέτελλος ο Μακεδονικός όλο αυτό το σύνολο στη Ρωμη μεγάλη θα ήταν η συρροή των περίεργων , πόση όμως και η εκσταση! Θύμα άλλης παλαιοτερης αρπαγης (168π.Χ.) στάθηκε ο μεγάλος πίνακας Φιλοξένου του Ερετριέως που είχε στολίσει πιθανώτατα κάποιο κτίριο της Αθήνας. Το αντίγραφο ενός τμήματος του που βρέθηκε στο ''σπίτι του Φαύνου'' και έχει εκτεθεί στο Μουσείο της Νεαπολης, σώζει όλο το τολμηρό μεγαλείο της κλασσικής ζωγραφικής και την δυναμη της για συγκεντρωση μορφων
Στο πρόσωπο του Μεγάλου Αλεξάνδρου προσπάθησε ο καλλιτέχνης να δειξει τον στρατιωτη, χωρίς το μυστικισμο της θεοποιησης. Σε κανέναν απο τους κατοπινους αιωνες δεν σταματησε η απεικονιση του Μεγαλου Αλεξανδρου πανω σε καθε ειδους υλικο,με καθε μεγεθος.
Στηριγμενοι στον τυπο που καθιερωθηκε απο τον Λυσιππο, αδέσμευτοι όπως ολοι οι δημιουργοι, προχωρουσαν οι καλλιτεχνες σε νεες μορφικες συλληψεις, καθως έβλεπαν ολοενα και περισσοτερο τον Μακεδονα με το φεγγος ενος μακρυνου θρύλου. Στην Αλεξάνδρεια ,οπου μερικοί γλυπτες ειχαν γλυκανει το προσωπο του Μεγαλου Αλεξανδρου με την υγρη μεταπραξιτέλεια ηδυπάθεια ,βρέθηκε ενα δυνατό ,συναρπαστικο κεφάλι του Μ. Αλεξανδρου (Βρετανικο Μουσειο).
Ενα απολλώνιο αχτιδοβόλημα φωτιζει το πρόσωπο με τους ατακτους νεανικούς βοστρύχους, με το μισάνοιχτο στόμα , με το βλεμμα που κυττάζει περα σε κόσμους μακρυνούς. Δεν ειναι νοητο χωρίς την θεοποιηση του Μ.Αλεξανδρου μεσα στην μεγαλη πολιτεία όπου το ιερώτερο μνημείο ήταν ο τάφος του ιδρυτή της.
Στον 2ο αιώνα π.Χ. έμελλε να δημιουργηθη στο βασίλειο του Περγάμου μιά νέα εικόνα του. οι γλύπτες εμψυχώνουν τωρα το πρόσωπο με πυρακτωμένη έκφραση , του δίνουν μιά πρωτάκουστη, υπεράνθρωπη, φυσική δύναμη (κεφάλι στο μουσείο της Κωνσταντινούπολης).
Άλλα ολοσωματα εργα ιδίως μικρά χάλκινα αγαλμάτια μας μαθαινουν οτι στα χρόνια αυτά πηρε και η σταση του ενα νεο φτέρωμα, που δεν είναι ακόμη δεμένο με την κατοπινή έμφαση.
Μικρή στάθηκε η συμβολή των ελλαδικών καλλιτεχνών στον πλουτισμο της εικονας του Μεγαλου Αλεξανδρου, το ξαναχώνεμα της στα νέα ιδανικά. Το όμορφο νεανικο καφάλι του Μεγάλου Αλεξάνδρου στο Μουσειο της Ακροπολης ,το άλλο το μεστο , με το ελληνιστικο πάθος απο την Βολάντσα(Μουσειο Ολυμπιας) δεν φτανουν για να διαψευσουν την εντυπωση οτι και στο σημειο τουτο ειχαν φτωχυνει οι εδω πολιτειες, δεν έφτανε εως αυτες στα μετακλασσικα χρονια σε ολη της την θερμουργο δυναμη η μνημη για τον ηρωα της μεγαλυτερης εξορμησης του Ελληνισμου , ουτε υπηρχε η πνοη για το ζωντανεμα του.
Ενα αναπαντεχο ευρημα σε μια μακρυνη επαρχια ηλθε ωστοσο να βεβαιωσει οτι δεν ελειψαν και απο εδω οι μεγαλοφανταστοι που ανακαλουσαν με θέρμη την μορφη του ,κυκλωνοντας τη με ένα μεθύσι θε'ι'κο. Λιγα χρονια πριν απο τον τελευταιο πολεμο βρέθηκε σε ενα χωριο της Ευρυτανιας ενα σπουδαιο χαλκινο αγαλματιο του Διονύσου(Εικονα).
Τον παρασταίνει ντυμένον με τον κοντο χιτώνα και με το δερμα του πάνθηρος , τη νεβριδα. ενα στεφάνι κισσου με σταφύλια πλεγμενα αναμεσα του σκιάζει το προσωπο , άλλα σταφυλια κρέμονται σαν ενώτια απο τα αυτιά.
Οι ψηλες ,πλουσιες ενδρομιδες στα ποδια δειχνουν οτι παει να βαδισει μαζι με τον θιασο του ''αυτίκα δε γη πασα χορεύσει''.
Στον σηκωμενο δεξιόν βραχίονα κρατουσε τον θύρσο , στο αριστερο χερι το ιερο ποτηρι του,τον κάνθαρο, προς τα δεξια στρεφει και το θεϊκό κεφαλι, κατα την μερια του σκηπτρου και του ανετου σκέλλους που τραβιεται πισω , με ελαφροτατο πατημα. Χαριζει τουτο ενα ανοιγμα στη σταση , που θα ηταν κλειστη , συγκεντρωμενη αν το κεφαλι στρεφοταν κατα το σκελος το αριστερο που παταει σταθερα με ολο το πελμα.
Αυτο ακριβως αποφυγε ο καλλιτεχνης του 2ου αιωνα, η θεληση του φαινεται και απο τις αντιθεσεις των αξόνων, απο την υποχωρηση προς τα μεσα του στηθους και του αριστερου βραχιονα αυτου που κραταει τον κάνθαρο , μια κινηση που εχει ανταποκριση στο τραβηγμενο δεξιο σκελος.
Αρνηθηκε οπως οι καλυτεροι της εποχης του,να αναπτυξει το εργο απο την κυρια οψη που θα το εδειχνε με ενοτητα , γαληνεμενο και το παρουσιασε ανησυχο , φυγοκεντρικο. Αν προσεξουμε στα ατομικα χαρακτηριστικα.Ιδιαιτερα στο ανοιχτο στομα,στο βλεμμα εκεινο που φευγει προς κοσμους ανεξερευνητους, μακρυνους.
Αυτα ομως ιδιαζουν στον Μεγα Αλεξανδρο και υποχρεωνομαστε να τον αναγνωρισουμε στην χαλκινη τουτη εικονα, που τον παρουσιάζει σαν ''νεον Διονυσον'',οπως τον ειπαν στις Ινδιες, οπου ειχε προηγηθεί κατα τον μυθο ο θιασος του θεου.
Είναι σχεδόν απίστευτο οτι σε μια τοσο μακρυνη περιοχη ανέγγιχτη απο τα μεγαλα ρεύματα , αποθεώθηκε τοτε ο Αλέξανδρος.
Μοναδική ειναι η παρασταση του τουτη, που τη φιλοτέχνησε ενας Αργειος (πιθανωτατα) χαλκοπλαστης δινοντας ενα εργο απο τα πιο αντιπροσωπευτικά της τοσο πλουσιας και δημιουργικης μεσαιας φασης της ελληνιστικης εποχης.
Δεν ειναι εδω ο τοπος για να παρακολουθησουμε την μορφη της ελληνορωμαϊκής τεχνης, οπως την προτιμησαν μερικοι μεγαλομανείς Ρωμαιοι αυτοκρατορες ζητωντας να ταυτιστουν μαζι του.
Στον τριτο αιωνα μ.Χ. πηρε οριστικη μορφη το παραμυθι του μεγαλου Αλεξανδρου το λεγομενο του Ψευδοκαλλισθενη. Ειχαν μεγαλη διαδοση οι παραλλαγες του στη δυση στα χρονια του Μεσαιωνα και ειναι φυσικο οτι αναψε παντοτε τα πνευματα και στις χωρες της Ανατολης. Το χαριτωμενο ελληνικο λαϊκό κειμενο ''Η φυλλαδα του μεγαλου Αλεξανδρου'' που σωθηκε στην εκδοση της Βενετιας, ετυπωθηκε τελευταια σε ενα φτηνο , καλο βιβλιαρακι , πλουτισμενο με τον εξαιρετο προλογο του κ.Α.Α. Παλλη.
Εικοσιτεσσερεις αιωνες υστερα απο την απίστευτη παρουσια του Μεγαλου Αλεξανδρου στη σκηνη του κοσμου μένει ακομη ζωντανο στην λα'ι'κη ψυχη και στο θέατρο των σκιών το φανταστικο παραμύθι για το πελώριο θηρίο που αυτος ετρύπησε με το δορυ του.
ΣΕΜΝΗ ΚΑΡΟΥΖΟΥ
''ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ'' 17 ΜΑΙΟΥ 1964
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου