ΠΑΡΑΛΛΗΛΕΣ ΕΠΟΧΕΣ

Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιεροθέου

Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς που έζησε σε κρίσιμη ιστορική περίοδο (1296-1359), δίνει την αφορμή να σκεφθούμε ότι η διδασκαλία του είναι αρκετά επίκαιρη, αφού ο 14ος αιώνας έχει πολλές ομοιότητες με την εποχή μας. Φυσικά, η διδασκαλία του δεν είναι δική του εφεύρεση, αφού την ταραχώδη εκείνη εποχή εξέφρασε την διδασκαλία της Ορθοδόξου Εκκλησίας.

Ακριβώς εκείνη την εποχή εμφανίσθηκαν τρεις φοβεροί εχθροί, οι οποίοι εποφθαλμιούσαν τα εδάφη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, επεδίωκαν δε και την αλλοίωση της πολιτιστικής της ζωής.

Ο πρώτος κίνδυνος προερχόταν από τον σχολαστικισμό της Δύσεως, που συνδεόταν αναπόσπαστα με τον ηθικισμό, όπως εκφραζόταν από τον φιλόσοφο Βαρλαάμ. Προσπάθησαν μερικοί να παρουσιάσουν τον Βαρλαάμ ωσάν έναν ελληνίζοντα Πατέρα της Εκκλησίας ή ακόμη υπέρμαχο του νομιναλισμού, όπως τον εξέφραζε ο Γουΐλιαμ Όκκαμ. Όπως απέδειξε ο π. Ιωάννης Ρωμανίδης, ο Βαρλαάμ ήταν Πλατωνιστής φιλόσοφος και βρισκόταν σε αντίθεση με την όλη Ορθόδοξη Παράδοση. Πράγματι, η θεολογία του ήταν ιδεαλιστική και δυϊστική, αφού ξεχώριζε την ψυχή από το σώμα, υποτιμούσε το δεύτερο και εκινείτο στα πλαίσια της κλασσικής μεταφυσικής.

Ο δεύτερος κίνδυνος προερχόταν από τους Οθωμανούς. Τα τέλη του 13ου αιώνος μια ορδή των Σελτζούκων Τούρκων, που ονομαζόταν Ghuzz, απέκτησε ως αρχηγό κάποιον Οσμάν (Οθμάν), ο οποίος υπήρξε ο ιδρυτής της δυναστείας των Οθωμανών, στους οποίους έδωσε το όνομά του και άρχισε να καταλαμβάνη τις επαρχίες της Μικράς Ασίας. Κατά την εποχή του αγ. Γρηγορίου Παλαμά και συγκεκριμένα το 1354 μ.Χ., για πρώτη φορά οι Οθωμανοί εισήλθαν στην Θράκη, καταλαμβάνοντας την Καλλίπολη. Τότε συλλαμβάνεται και ο ίδιος και παρέμεινε περίπου ένα χρόνο αιχμάλωτος. Κατά την διάρκεια της αιχμαλωσίας του έκανε διάλογο τόσο με τον Ισμαήλ, εγγονό του Ορχάν, στην Προύσσα, όσο και με τους Χιόνας, μια συγκρητιστική ομάδα, που παρουσιάσθηκαν ως οι θεολόγοι των Τούρκων. Επίσης, έκανε διάλογο και με έναν Τασιμάνη, υπεύθυνο για την ταφή των νεκρών. Οι διάλογοι αυτοί είναι αρκετά ενδιαφέροντες.

Ο τρίτος κίνδυνος προερχόταν από τους Σλάβους και συγκεκριμένα από τον Στέφανο Δουσάν, ο οποίος είχε καταλάβει ολόκληρη την Μακεδονία, εκτός από την Θεσσαλονίκη, την Ήπειρο, Θεσσαλία, και μέρος της Στερεάς Ελλάδος. Μάλιστα, το Πάσχα του 1346 στην Πρωτεύουσά του, τα Σκόπια, συνεκάλεσε μεγάλη Σύνοδο, η οποία εξέλεξε Πατριάρχη των Σέρβων και ανεκήρυξε τον Στέφανο Βασιλέα Σέρβων και Ρωμαίων. Βέβαια, για να είμαστε ακριβείς θα λέγαμε ότι ο Στέφανος Δουσάν τότε επεδίωκε την κατάληψη του θρόνου της Κωνσταντινούπολης, για να είναι διάδοχος των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων. Επρόκειτο για στάση μέσα στους κόλπους της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Η ύπαρξη των τριών αυτών παραγόντων συνοδευόταν και από παράλληλα πολιτιστικά και θρησκευτικά ρεύματα. Κυρίως επικρατούσε ένας ηθικισμός αποξενωμένος από τα υπαρξιακά προβλήματα του ανθρώπου, μια ευδαιμονία και ένας ανατολικός μυστικισμός. Αν προσθέση κανείς και την αναβίωση της αιρέσεως των Μασσαλιανών, τους οποίους συνάντησε ο άγ. Γρηγόριος ο Παλαμάς στο Παπίκιο Όρος, που συνδέονται με τους Βογομίλους, τότε αντιλαμβάνεται τα προβλήματα της εποχής εκείνης.

Σε όλους αυτούς τους κινδύνους ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αντέταξε μια ρωμαλέα θεολογία. Έκανε διάκριση μεταξύ ουσίας και ενεργειών στον Θεό, αποφεύγοντας τόσο τον αγνωστικισμό, όσο και τον πανθεϊσμό, δίδαξε την ένωση κτιστού και ακτίστου στο πρόσωπο του Χριστού, αρνήθηκε την μεταφυσική, υπογράμμισε σοβαρά ανθρωπολογικά ζητήματα, όπως την σχέση μεταξύ ψυχής και σώματος, και την διάκριση του νού από τον λόγο, την σύνδεση μεταξύ μυστηρίων και ασκήσεως, αντικατέστησε τον ευδαιμονισμό από την ορθόδοξη άσκηση. Επίσης, η κοινωνική του διδασκαλία ήταν περίφημη, αφού άλλωστε έζησε σε μια ταραχώδη εποχή, όπου επικρατούσε εκτός των άλλων και μεγάλη κοινωνική αδικία. Πέρα από αυτά ο άγ. Γρηγόριος ο Παλαμάς ως παραδοσιακός Ρωμηός αρνήθηκε να συμπράξη με τους εχθρούς της Ρωμηοσύνης και παρουσίασε όλη την ουσία της Ορθοδόξου Παραδόσεως.

Έτσι και ο ίδιος συνετέλεσε στην θωράκιση του Γένους μας, αλλά και στην άνθηση που παρατηρήθηκε τον 14ο αιώνα. Είναι χαρακτηριστικό ότι ο διάσημος βυζαντινολόγος Στήβεν Ράνσιμαν γράφει ότι “οι ημέρες των Παλαιολόγων, όταν το Βυζάντιο αργά, αλλά αναπόφευκτα πέθαινε, ήταν, σε αντίθεση με την γενική παρακμή, η λαμπροτέρα περίοδος της βυζαντινής παιδείας”.

Αν προσθέση κανείς ότι μαθητές του αγ. Γρηγορίου Παλαμά μετέφεραν την δυναμικότητα της ησυχαστικής παραδόσεως στους Σλαύους, τότε μπορεί να εκτιμήση ακόμη περισσότερο την προσφορά του, την οποία δεν μπορούμε να αποκαλέσουμε υποτιμητικά και σκωπτικά ομφαλοσκοπία ή ομφαλοψυχία. Τουλάχιστον συνιστά άγνοια που εκθέτει.

Η διδασκαλία του αγ. Γρηγορίου Παλαμά είναι επίκαιρη και χρειάζεται να μελετηθή ακόμη περισσότερο. Ήδη έχουν συμπληρωθή 700 και πλεον  χρόνια από την γέννησή του και πρέπει να μελετηθή, μέσα σε ορθόδοξες και πατερικές προοπτικές, η προσωπικότητά του και να παρουσιασθή το μεγαλόπνοο έργο του. Πολύ περισσότερο αφού οι δυτικοί συγκροτούν επιστημονικές ομάδες, διοργανώνουν συνέδρια, δημιουργούν σχολές, για να μειώσουν και να υποτιμήσουν την διδασκαλία και την προσωπικότητά του και βέβαια στην ουσία προσπαθούν να κτυπήσουν την Ορθόδοξη Παράδοση.

https://www.parembasis.gr/index.php/el/menu-teyxos-34/3742-1998-34-01