Ἡρακλῆ Παναγιωτίδη: Αἰσθήματα (Feelings)

Ἡρακλῆ Παναγιωτίδη,
ἐρευνητῆ-καθηγητῆ Πανεπιστημίου τῆς Πολιτείας Οὐάσιγκτον στό Σιάτλ

μετάφραση: Ἀναστάσιος Φιλιππίδης

     Θά ἤθελα νά σᾶς προσκαλέσω σέ ἕνα διανοητικό παιχνίδι μέ τήν ἐρώτηση: "Πιστεύετε ὅτι θά κατασκευαστῆ ποτέ ἕνας ὑπολογιστής ἢ ἕνα ρομπότ πού θά εἶναι σάν ἄνθρωπος;" Σχεδόν πάντα οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι δίνουν τήν ἴδια ἀπάντηση: "Οἱ μηχανές ποτέ δέν θά ἔχουν συναισθήματα" ὑπονοώντας ὅτι αὐτό πού κάνει τούς ἀνθρώπους μοναδικούς εἶναι ἡ ἱκανότητά τους νά ἔχουν αἰσθήματα. Τί νομίζετε ἐσεῖς; Εἶναι αὐτή ἡ ἀποκλειστική ἰδιότητα πού ξεχωρίζει τόν ἄνθρωπο ἀπό τίς μηχανές; Ἔχουν τά ζῶα αἰσθήματα; Τί γίνεται μέ τό συναίσθημα; Ὑπάρχει διαφορά μεταξύ συναισθημάτων καί αἰσθημάτων, ὅπως ἡ συμπάθεια, ἡ συμπόνια, ἡ ἀγάπη καί ὁ ἀλτρουϊσμός; Ὅταν γιά παράδειγμα ὁ Τόνυ, ὁ ἀφρικανικός γκρίζος παπαγάλος μου, λέει "εἶσαι καλά;" ἢ "σ' ἀγαπῶ" κάθε φορά πού μέ βλέπει λυπημένο, εἶναι αὐτό ἕνα σημάδι ἐνσυναίσθησης ἢ συμπόνιας; Ὑπάρχουν πολλοί ἄνθρωποι πού σκέφτονται ἔτσι, καθώς ἀποδίδουν ἀνθρωπομορφικά χαρακτηριστικά στόν Τόνυ.

Ποιά εἶναι ἡ λύση στό αἴνιγμα τοῦ ἄγχους; Ἡ ἀπάντηση θά μποροῦσε νά ἀρχίση νά γίνεται πιό ἐμφανής κάτω ἀπό τό φῶς τῆς σύγχρονης νευροεπιστημονικῆς κατανόησής μας. Ἀπαιτεῖ ἕναν λεπτό συντονισμό τῶν αἰσθήσεών μας, ἰδιαίτερα αὐτῶν πού ἐμπλέκονται μέ τίς αἰσθήσεις τῶν σπλάχνων μας. Εἶναι δυνατόν αὐτό νά ἐπιτευχθῆ μέσῳ τῆς κατάρτισης καί προσοχῆς στίς ἐσωτερικές μας αἰσθήσεις.

        Αὐτή ἡ γραμμή σκέψης, βέβαια, θέτει τό εὔλογο ἐρώτημα πού οἱ ψυχολόγοι ἔχουν θέσει ἐδῶ καί ἀρκετό καιρό: "Τί εἶναι τά αἰσθήματα ἢ τά συναισθήματα;" Σύμφωνα μέ πολλούς ὑπάρχει μιά διαφορά μεταξύ αὐτῶν τῶν δυό ἐννοιῶν. Τουλάχιστον ἀπό σημασιολογική ἄποψη τό συναίσθημα εἶναι μιά συμπεριφορά, ἐνῶ τό αἴσθημα εἶναι ἡ ἀντίληψη ἢ ἡ ἐμπειρία τῆς συναισθηματικῆς κατάστασης κάποιου. Αὐτά τά δυό συνήθως συμβαίνουν μαζί. Τά συναισθήματα εἶναι αὐτόματες ἀπαντήσεις μετά ἀπό ἕνα συμβάν σχετικό μέ τήν εὐημερία μας. Τό αἴσθημα εἶναι ἡ παρατήρηση τοῦ μυαλοῦ μας αὐτῶν τῶν γεγονότων συμπεριφορᾶς πού συμβαίνουν στό σῶμα μας. Τό συναίσθημα εἶναι ἕνα ρεπερτόριο αὐτόνομων μηχανικῶν ἀντιδράσεων πολλές ἀπό τίς ὁποῖες σχετίζονται μέσω ὀρμονικῶν ἐκκρίσεων. Τό αἴσθημα ἀπό τήν ἄλλη πλευρά εἶναι ἕνα γνωστικό συμβάν.

       1. Τά συναισθήματα καί ἡ νευροεπιστήμη

     Ἂς ρίξουμε μιά πιό προσεκτική ματιά στά συναισθήματα ἀπό τήν ὀπτική πλευρά τῆς νευροεπιστήμης. Περπατᾶτε μόνοι σέ ἕνα δάσος καί ξαφνικά ἀκοῦτε βήματα πίσω σας. Βλέπετε ὅτι μιά τεράστια καί πεινασμένη ἀρκούδα σᾶς ἀκολουθεῖ. Νιώθετε τήν καρδιά σας νά χτυπάη στό στῆθος σας, ἱδρώνετε, ἀλλάζει ἡ ἀναπνοή σας, οἱ μύες σας τεντώνονται. Τό σῶμα σας ἑτοιμάζεται γιά μάχη ἢ φυγή. Ἀκόμα καί τό πρόσωπό σας παίρνει μιά ἔκφραση φόβου, τά μάτια σας γίνονται μεγαλύτερα, ἐνῶ τό στόμα σας μένει ἀνοιχτό. Ὅλα αὐτά εἶναι αὐτόματες, ἀκούσιες ἀντιδράσεις πού ξεκίνησαν ἀπό ἕναν πυρήνα βαθιά στόν ἐγκέφαλο ὀνομαζόμενος ἀμυγδαλοειδής πυρήνας καί ὀφείλει τό ὄνομά του στό σχῆμα του. Ἐάν τοποθετούσατε τόν δείκτη σας πάνω ἀπό τά αὐτιά σας δείχνοντας πρός τόν ἐγκέφαλό σας, θά δείχνατε πρός τόν ἀμυγδαλοειδῆ πυρήνα σας. Τό σῶμα σας εἶναι στόν αὐτόματο πιλότο προετοιμαζόμενο γιά τραυματισμό μέ τήν ἀπελευθέρωση τῶν ὀρμονῶν τοῦ στρές. Αὐτές οἱ σωματικές καί ὀρμονικές ἀντιδράσεις εἶναι προγραμματισμένες στόν ἐγκέφαλό σας, κυρίως δικτυωμένες καί σέ κάποιο βαθμό διδασκόμενες μέσα ἀπό τήν ἐμπειρία, ἡ κάθε μία μέ τό δικό της πρότυπο συμπεριφορᾶς.

         Στή δεκαετία τοῦ 1970 ὁ Paul Ekman, ἕνας ἐπιστήμονας τῆς συμπεριφορᾶς, ἔκανε μιά σημαντική ἀνακάλυψη. Ἐντόπισε ἑπτά συναισθήματα μέ βάση τίς ἐκφράσεις τοῦ προσώπου πού εἶναι κοινά σέ ὅλους τούς πολιτισμούς, χαρά, λύπη, φόβος, θυμός, ἀηδία, ἔκπληξη καί περιφρόνηση. Τό γεγονός ὅτι αὐτά τά συναισθήματα εἶναι καθολικά καί ἀνεξάρτητα τῶν πολιτιστικῶν ἐπιρροῶν, ὑποδηλώνει ὅτι κληρονομοῦνται στούς ἀνθρώπους βιολογικά. Παρατήρησε ἀκόμη ὅτι κατά τή διάρκεια σύντομων στιγμῶν πού διαρκοῦν λιγότερο ἀπό μισό δευτερόλεπτο, αὐτές οἱ ἐκφράσεις "διαρρέουν" στό πρόσωπο ἀποκαλύπτοντας λανθάνοντα ἢ καλυμμένα συναισθήματα.

 

Ἡ ἐπιστροφή στόν ἑαυτό μας δέν εἶναι ὁ τελικός στόχος, ὅπως συμβαίνει σέ ἀρκετές ἀνατολικές πρακτικές. Ἡ συνάντηση καί ἡ σύνδεση μέ τόν Θεό εἶναι γνωστή ὡς θέωση. Ἡ θέωση εἶναι ἡ ἀπόλυτη πραγμάτωση τῆς ἀνθρωπότητάς μας πού ἀφορᾶ στή θεραπεία τοῦ πνεύματος καί τοῦ σώματος.

 

       Τό εὕρημα αὐτό ἐνθουσίασε ὄχι μόνο τήν ἐπιστημονική κοινότητα, ἀλλά καί ὅσους ἀσχολοῦνται μέ τήν ἐπιβολή τοῦ νόμου καί τήν κατασκοπεία, ὅπως τό FBI, τή CIA καί τήν KGB. Σήμερα ὁ καθένας μπορεῖ νά ἐκπαιδευτῆ μέσῳ προγραμμάτων πού βασίζονται στό διαδίκτυο γιά τόν ἐντοπισμό τέτοιων μικροεκφράσεων κι ἔτσι νά γίνη ἕνας ἐμπειρογνώμονας στήν ἀνίχνευση ψεμάτων μέ ἀκρίβεια. Ἀλλά ὁ Ekman δέν σταμάτησε ἐκεῖ. Ἔθεσε τό ἐρώτημα τί θά συμβῆ, ἂν χειραγωγοῦσε σωματικά τό πρόσωπο γιά νά παραγάγη μία ἀπό αὐτές τίς ἐκφράσεις. Λάβετε ὑπόψη ὅτι κατά τή διάρκεια αὐτῶν τῶν μηχανιστικῶν χειρισμῶν τοῦ προσώπου δέν ὑπῆρχε κανένα ἐξωτερικό γεγονός τό ὁποῖο νά προκαλέση συναίσθημα.

Αὐτό πού παρατήρησε ἦταν ὅτι τό σῶμα ἀντιδρᾶ στή χειραγώγηση τοῦ προσώπου μέ τήν παραγωγή σωματικῶν καί ὀρμονικῶν ἀποκρίσεων παρόμοιων μέ αὐτές ἑνός συναισθήματος τό ὁποῖο ἀνταποκρίνεται σέ ἕνα ἐξωτερικό συμβάν. Εἶναι ἐνδιαφέρον ὅτι οἱ ἄνθρωποι ἀναφέρουν ὅτι αἰσθάνονται ἢ βιώνουν αὐτό τό συναίσθημα. Ἔτσι μιά συναισθηματική ἀντίδραση καί ἡ ἐμπειρία πού συνδέεται μέ αὐτήν μπορεῖ νά συμβῆ καί σέ περίπτωση ἀπουσίας ἑνός ἐρεθίσματος πού προκαλεῖ τέτοιο συναίσθημα. Σέ μιά ἄλλη μελέτη, ὅταν ἐγχέεται ἀδρεναλίνη στούς συμμετέχοντες, σέ σύγκριση μέ ἐλεγχόμενη ὁμάδα πού δέχθηκε μόνο μιά ἔνεση φυσιολογικοῦ ὀροῦ, ἡ ὁμάδα μέ τήν ἀδρεναλίνη ἀντέδρασε μέ μεγαλύτερη ἔνταση σέ μιά συναισθηματική κατάσταση.

Ἀπό αὐτό κατέληξαν στό συμπέρασμα ὅτι, ὅταν ὁ ἄνθρωπος βρίσκεται ἀντιμέτωπος μέ μιά κατάσταση ἡ ὁποία ἐκμαιεύει (προκαλεῖ) συναίσθημα, τά ἐσωτερικά ὀρμονικά ἐπίπεδα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στό πῶς θά ἀντιδράση καί ἐπίσης στό πῶς θά βιώση τό συναίσθημα, κάτι πού ὑποδηλώνει ὅτι ἡ ἐμπειρία αὐτή διαμορφώνεται ἀπό τή σωματική καί τήν ὀρμονική κατάσταση τοῦ ὀργανισμοῦ. Καί τά δυό αὐτά σύνολα δεδομένων δείχνουν ὅτι οἱ συναισθηματικές συμπεριφορές εἶναι ἀνεξάρτητες ἀπό τίς αἰτίες πού προκαλοῦν συγκίνηση.

         2. Τό ἄγχος καί ἡ ἀντιμετώπισή του

       Τά ἀρνητικά συναισθήματα παράγουν ἄγχος. Τό ἄγχος εἶναι πολύ κοινό στήν κοινωνία μας, ἐνῶ οἱ περισσότεροι ἄνθρωποι ἔχουν μεγάλη δυσκολία στό νά ρυθμίσουν τό ἄγχος. Συνδεόμενο μέ ἕνα αἴσθημα ψυχολογικοῦ πόνου καί δυσφορίας τό ἄγχος συχνά ἐπισημαίνεται λανθασμένα καί προσανατολίζεται λανθασμένα.

       Ἕνα καλό παράδειγμα ἄγχους λανθασμένα προσανατολισμένου εἶναι ἡ κατάσταση τῆς διαταραχῆς τοῦ μετατραυματικοῦ στρές (PTSD). Τό ψυχολογικό τραῦμα ἀντιμετωπίζεται καλύτερα ἀναπαράγοντας τήν τραυματική ἐμπειρία καί ὁδηγούμενο στό νά δοθῆ προσοχή στίς νοητικές καί σωματικές ἐκδηλώσεις μιᾶς συναισθηματικῆς ἐμπειρίας. Βιντεοσκοπήθηκαν ἄνθρωποι, ἐνῶ ἔβγαζαν τούς φρονιμίτες τους μέ τοπική ἀναισθησία. Ὅταν ἐπέστρεψαν στό ἐργαστήριο μία ἑβδομάδα ἀργότερα, εἶδαν τήν ἐπέμβασή τους μέ ταυτόχρονη καταγραφή τῆς δραστηριότητας τοῦ ἐγκεφάλου τους καί τοῦ αὐτόνομου νευρικοῦ συστήματός τους. Φυσικά ἡ προβολή καί ἡ ὑπενθύμιση τῆς δικῆς τους χειρουργικῆς ἐπέμβασης προκάλεσε αἰσθήματα ὑψηλοῦ ἄγχους.

 

 Ἡ εὐχαρίστηση εἶναι μόνο ἕνα προσωρινό ἀναλγητικό τό ὁποῖο, καθώς ἐξαντλεῖται, δίνει τή θέση του στόν ὑποκείμενο πόνο. Ἔτσι προκύπτει ὁ κύκλος τοῦ πόνου-εὐχαρίστησης.

 

         Στή συνέχεια ἔλαβαν ἐντολή νά κλείσουν τά μάτια τους καί νά ξαναζήσουν τήν ἐμπειρία. Αὐτό ἐπαναλήφθηκε πέντε φορές. Σέ κάθε ἐπανάληψη ἀνέφεραν λιγότερο ἄγχος, ἐνῶ οἱ αὐτόνομες ἀντιδράσεις ἔγιναν πιό κανονικές. Πιό ἐνδιαφέρουσα εἶναι ἡ διαπίστωση ὅτι μιά περιοχή τοῦ ἐγκεφάλου κοντά στήν ἀμυγδαλῆ ἔδειξε ὅλο καί πιό μειωμένες ἀντιδράσεις στίς ἐπανειλημμένες ἀναβιώσεις, μέχρι πού τά ἄτομα ἐπέστρεψαν στήν κανονική συμπεριφορά.     

      Ἑπομένως ἡ ἐπανάληψη, ἡ ἐνδοσκόπηση τῆς ἐμπειρίας ἄγχους ἑνός ἀτόμου ἔχει θεραπευτικές ἐπιδράσεις.

         Γιά νά κατανοήσουμε τούς μηχανισμούς τοῦ ἐγκεφάλου γιά τό ἄγχος, θά πρέπει νά ἐξοικειωθοῦμε μέ μιά ἔννοια, γνωστή στούς ψυχολόγους ὡς ρύθμιση τῶν συναισθημάτων. Τά συναισθήματα ξεκινοῦν ἀπό τήν ἀμυγδαλῆ, ἀλλά αὐτό δέν εἶναι τό τέλος τῆς ἱστορίας. Ὁ προμετωπιαῖος φλοιός πού ἔχει ἀμφίδρομες συνδέσεις μέ τήν ἀμυγδαλῆ παίζει τόν ρόλο τῆς ρύθμισης αὐτῶν τῶν συναισθημάτων μειώνοντας τή δραστηριότητα τῆς ἀμυγδαλῆς. Ὑπάρχει ἀκόμα μιά περιοχή τοῦ ἐγκεφάλου πού ἔχει ἀμοιβαῖες συνδέσεις μέ τόν προμετωπιαῖο φλοιό, ἡ νησίδα (insula).

       Ἡ νησίδα εἶναι ὑπεύθυνη γιά τήν εὐαισθητοποίηση σχετικά μέ τή συναισθηματικότητα τοῦ ἀνθρώπου, ὅπως ἀποδεικνύεται μέσω τῆς λειτουργικῆς ἀπεικόνισης τοῦ ἐγκεφάλου μέ βάση τή μαγνητική ἀπεικόνιση.     

             Ἡ ἔλλειψη ἱκανότητας νά βιώση κάποιος τή δική του συναισθηματικότητα εἶναι μιά κατάσταση πού ὀνομάζεται ἀλεξιθυμία. Τέτοια ἄτομα δέν διαθέτουν ἐπίσης ἀντίδραση ἐνσυναίσθησης (empathic response). Ἀλλά ποιός ἀκριβῶς εἶναι ὁ ρόλος τῆς νησίδας; Εἶναι ἡ περιοχή τοῦ ἐγκεφάλου πού ἐμπλέκεται σέ σωματικές αἰσθήσεις τοῦ ἐσωτερικοῦ σώματος. Μέ ἄλλα λόγια ἡ νησίδα ἀνιχνεύει τίς δραστηριότητες τῶν ὀργάνων τῶν σπλάχνων. Ἀπό αὐτό μποροῦμε νά ὑποθέσουμε ὅτι ἡ ἀντίληψη τῶν ἀλλαγῶν τῶν σπλάχνων καί οἱ ἀντιλήψεις τῆς συναισθηματικῆς κατάστασης τοῦ ἀτόμου εἶναι στενά συνδεδεμένες.

Δυστυχῶς ἡ δραστηριότητα τῆς νησίδας τοῦ ἐγκεφάλου δέν ἔρχεται εὔκολα στό ἐπίπεδο τῆς συνειδητοποίησης. Αὐτό ἐξηγεῖ γιατί ἡ σχέση μεταξύ συναισθημάτων καί αἴσθησης τῶν σπλάχνων δέν τεκμαίρεται ἄμεσα. Μόνο ἔμμεσα συμπεράσματα μποροῦν νά προκύψουν μέσω τῆς νησίδας καί αὐτός εἶναι ὁ λόγος γιά τόν ὁποῖο τά συναισθήματα πού ἀντικατοπτρίζει ἡ ἀντίληψη τῆς συναισθηματικότητας ἑνός ἀτόμου εἶναι συχνά ἄστοχα καί ἐπισημαίνονται λανθασμένα. Ἡ δυσκολία σχετικά μέ τήν πηγή καί τή φύση τοῦ ἄγχους ὁδηγεῖ κάποιον νά σκεφτῆ ὅτι οἱ ἀπολαύσεις εἶναι ἡ θεραπεία τοῦ πόνου, ἀντί γιά τόν ἐντοπισμό καί τήν ἀντιμετώπιση τῶν πραγματικῶν αἰτιῶν (φυσικῶν/ὀρμονικῶν) πού παραμένουν ἐνεργές.

 

Ποιός ἀκριβῶς εἶναι ὁ ρόλος τῆς νησίδας; Εἶναι ἡ περιοχή τοῦ ἐγκεφάλου πού ἐμπλέκεται σέ σωματικές αἰσθήσεις τοῦ ἐσωτερικοῦ σώματος. Μέ ἄλλα λόγια ἡ νησίδα ἀνιχνεύει τίς δραστηριότητες τῶν ὀργάνων τῶν σπλάχνων.

 

           Ἡ εὐχαρίστηση εἶναι μόνο ἕνα προσωρινό ἀναλγητικό τό ὁποῖο, καθώς ἐξαντλεῖται, δίνει τή θέση του στόν ὑποκείμενο πόνο. Ἔτσι προκύπτει ὁ κύκλος τοῦ πόνου-εὐχαρίστησης. Ἀντί γιά μιά ἄμεση καί ἀποτελεσματική λύση ἡ εὐχαρίστηση γίνεται τότε μιά ἀποτυχημένη ἐναλλακτική λύση, πού ὁδηγεῖ σέ ἕναν ἐκτεταμένο καί ἐνισχυμένο κύκλο εὐχαρίστησης – πόνου, ἐνῶ μιά ταλαντευόμενη προσοχή, πιστεύω, εἶναι τό ἀποτέλεσμα τῆς ἀπογοήτευσης στήν εὕρεση ἀπαντήσεων στίς ἀνησυχίες μας.

           Ἑπομένως, ποιά εἶναι ἡ λύση στό αἴνιγμα τοῦ ἄγχους; Ἡ ἀπάντηση θά μποροῦσε νά ἀρχίση νά γίνεται πιό ἐμφανής κάτω ἀπό τό φῶς τῆς σύγχρονης νευροεπιστημονικῆς κατανόησής μας. Ἀπαιτεῖ ἕναν λεπτό συντονισμό τῶν αἰσθήσεών μας, ἰδιαίτερα αὐτῶν πού ἐμπλέκονται μέ τίς αἰσθήσεις τῶν σπλάχνων μας. Εἶναι δυνατόν αὐτό νά ἐπιτευχθῆ μέσῳ τῆς κατάρτισης καί προσοχῆς στίς ἐσωτερικές μας αἰσθήσεις. Οἱ ἐπαγγελματίες τῶν στοχαστικῶν προσεγγίσεων ἔχουν ἀναπτύξει μεθόδους ἀντιμετώπισης αὐτῶν τῶν ζητημάτων.

           3. Ἡ σημασία τῆς Φιλοκαλίας

       Σέ αὐτές τίς πρακτικές ἡ ἐπιστροφή στόν ἑαυτό μας ἀποτελεῖ ἀπαραίτητη προϋπόθεση. Ἀλλά σέ τί ἀποσκοπεῖ; Μιά στροφή στόν ἑαυτό μας μπορεῖ νά γίνη ἁπλός ἐγωκεντρισμός. Ἀλλά δέν πρέπει νά σταματήσουμε ἐκεῖ. Ὁ τελικός προορισμός εἶναι ἡ ἕνωση μέ τόν Θεό μέσω τοῦ ὁποίου μποροῦμε νά γίνουμε πλήρως πραγματωμένοι. Στήν Ἀνατολική Χριστιανική Παράδοση οἱ ἐν λόγῳ πρακτικές βρίσκονται σέ μιά συλλογή ἀπό κείμενα γνωστά ὡς "Φιλοκαλία" στήν ὁποῖα ἄνθρωποι, ὅπως ὁ Κάλλιστος καί ὁ Ἰγνάτιος Ξανθόπουλος, μιλοῦν γιά τίς μεθόδους αὐτές περιλαμβάνοντας τή σύνδεση μεταξύ τοῦ "νοός" καί τῆς καρδιᾶς.

         Ἡ προσοχή στήν ἀναπνοή εἶναι ἕνας τρόπος γιά νά φέρη πίσω τό περιπλανώμενο νοῦ, ὥστε νά δώση προσοχή καί νά ἐπικεντρωθῆ στήν καρδιά. Εἶναι ἐνδιαφέρον ὅτι τόσο ἡ ἀναπνοή ὅσο καί ἡ καρδιά εἶναι συστατικά τῶν σπλάχνων πού δέχονται τεράστια αὐτόνομη ρύθμιση. Ἡ ἐπιστροφή στόν ἑαυτό μας δέν εἶναι ὁ τελικός στόχος, ὅπως συμβαίνει σέ ἀρκετές ἀνατολικές πρακτικές. Ἡ συνάντηση καί ἡ σύνδεση μέ τόν Θεό εἶναι γνωστή ὡς θέωση. Ἡ θέωση εἶναι ἡ ἀπόλυτη πραγμάτωση τῆς ἀνθρωπότητάς μας πού ἀφορᾶ στή θεραπεία τοῦ πνεύματος καί τοῦ σώματος. Μιά ὑγιής προσέγγιση στίς σωματικές αἰσθήσεις θά μποροῦσε νά βοηθήση στήν ἀποκατάσταση τῶν πνευματικῶν αἰσθήσεων. Πάνω ἀπό ὅλα ὁ ἄνθρωπος εἶναι μιά πνευματική καί σωματική ὀντότητα στή διαδικασία τῆς θέωσης.

http://www.parembasis.gr/index.php/el/menu-teyxos-248/4833-2017-248-13