Ο εκχριστιανισμός των Ρώσων (988/989) και η σημασία του

Οι πρώτοι μεμονωμένοι εκχριστιανισμοί των Ρώσων (9ος αι.) – Η αποστολή 6.000 Βαράγγων στον Βασίλειο Β’ τον Βουλγαροκτόνο – Ο Βλαδίμηρος Α’ του Κιέβου, ο εκχριστιανισμός των Ρώσων και ο γάμος του με την αδελφή του Βασίλειου Άννα – Η σημασία του εκχριστιανισμού των Ρώσων από τους Βυζαντινούς

Ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα όχι μόνο της ευρωπαϊκής αλλά και της παγκόσμιας ιστορίας είναι ο προσηλυτισμός των Ρώσων στον Χριστιανισμό από τους Βυζαντινούς (988 ή 989). Αυτό το γεγονός «προσδιόρισε από τότε και μέχρι τα τέλη του 17ου αιώνα τον πολιτιστικό και πνευματικό προσανατολισμό του ρωσικού λαού όπως και εν μέρει το πολιτικό και το εκκλησιαστικό-θεολογικό του γίγνεσθαι» (Γιάννα Κατσόβσκα-Μαλιγκούδη, Ομότιμη Καθηγήτρια Ιστορίας και Πολιτισμού των Σλαβικών Λαών στο Α.Π.Θ.). Σύμφωνα με την ίδια, οι Ρώσοι ξεκινώντας περίπου από τον 9ο αιώνα επισκέπτονταν σε ετήσια βάση το Βυζάντιο, ιδιαίτερα την Κωνσταντινούπολη. Προέρχονταν από τη βόρεια Ευρώπη, κυρίως τις σκανδιναβικές χώρες. Οι βυζαντινές πηγές τους ονομάζουν «Ρως» ή «Βαράγγους» ενώ οι δυτικές Νορμανδούς ή Βίκινγκς. Αρχικά έκαναν ληστρικές επιδρομές στο Βυζάντιο οι οποίες συνδυάστηκαν στη συνέχεια με το εμπόριο και τις οικονομικές συναλλαγές. Κομβικής σημασίας γεγονός ήταν ο εκχριστιανισμός τους (988/989) και η προσήλωσή τους στην Ορθοδοξία. Την ίδια περίπου εποχή σταματούν να επιστρέφουν στη Σκανδιναβία από τις εκστρατείες τους και εγκαθίστανται στη σημερινή Ουκρανία. Υπέταξαν και ένωσαν τους Σλάβους της περιοχής υπό την εξουσία τους.
Σταδιακά οι Ρως εκσλαβίστηκαν και το όνομά τους μεταφέρθηκε σε όλους τους κατοίκους της περιοχής αυτής, σλαβικής ή μη καταγωγής.

 Οι πρώιμοι εκχριστιανισμοί των Ρώσων (9ος αι.)

Γύρω στο 838-840 έγιναν οι πρώτες ναυτικές επιδρομές των Ρως στο Βυζάντιο, συγκεκριμένα στην Άμαστρι της Παφλαγονίας στη ΒΔ Μικρά Ασία και στην Προποντίδα. Στις 18 Ιουνίου 860 έγινε η πρώτη μεγάλη επιδρομή των Ρως κατά της Κωνσταντινούπολης. Λεηλατήθηκαν τα Πριγκιποννήσια, όμως τελικά οι εισβολείς αποκρούστηκαν. Περιγραφή των γεγονότων δίνει ο Πατριάρχης Φώτιος στους λόγους του «Εις την έφοδον των Ρως». Το 907 οι Ρως εμφανίζονται και πάλι μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης με επικεφαλής τον Όλεγκ. Τελικά υπογράφεται μια βυζαντινορωσική εμπορική συμφωνία και Ρώσοι εγκαθίστανται στη συνοικία του Αγίου Μάμαντος (σημ. Μπεσικτάς). Ωστόσο το 911 οι Ρώσοι καταπατούν τη συμφωνία και επιτίθενται και πάλι στην Κωνσταντινούπολη με επικεφαλής τον Ιγκόρ Α’. Χάρη στο υγρό πυρ όμως οι Βυζαντινοί καταστρέφουν τον ρωσικό στόλο στον Βόσπορο.

 

Παρά τις επιδρομές αυτές μεταξύ 866/867 και 874 έγιναν οι πρώτοι (μαρτυρούμενοι) εκχριστιανισμοί Ρως ως αποτέλεσμα της ιεραποστολικής πολιτικής του Πατριάρχη Φώτιου. Το 946 (ή το 954/955) η χήρα του Ιγκόρ πριγκίπισσα Όλγα επισκέφθηκε την Κωνσταντινούπολη ενώ το φθινόπωρο του 957 η Όλγα ασπάστηκε την Ορθοδοξία στην Κωνσταντινούπολη (ή στο Κίεβο πριν την αναχώρηση της για τη Βασιλεύουσα).

Ο Βλαδίμηρος Α’ και ο εκχριστιανισμός των Ρώσων

Για το πότε ακριβώς έγινε ο εκχριστιανισμός των Ρώσων, οι απόψεις διίστανται. Οι μεν σλαβολόγοι αναφέρουν ως πιθανότερη χρονολογία το έτος 988 ενώ κάποιοι άλλοι, σαφώς λιγότεροι, το έτος 987. Οι βυζαντινολόγοι θεωρούν ότι ο εκχριστιανισμός των Ρώσων έγινε το 988 ή το 989. Κάποιοι στηριζόμενοι στο ανώνυμο «βραχύ χρονικό» αναφέρουν ότι έγινε το φθινόπωρο του 989. Όσο κι αν φαίνεται παράξενο, αιτία (ή αφορμή) για τον εκχριστιανισμό των Ρώσων ήταν ο άμεσος κίνδυνος που αντιμετώπισε ο Βασίλειος Β’ ο Βουλγαροκτόνος (στον θρόνο 976-1025) από τους στασιαστές στρατηγούς Βάρδα Σκληρό και Βάρδα Φωκά. Ο άμεσος κίνδυνος που αντιμετώπισε ο Βασίλειος τον ώθησε να ζητήσει βοήθεια από τον Ρώσο ηγεμόνα του Κιέβου Βλαδίμηρο Α’ τον Μεγάλο (στον θρόνο 978/980-1015) της δυναστείας των Ριουρικιδών αν και αυτός δεν συγκαταλεγόταν στους «εύλογους» συμμάχους του Βυζαντίου όπως γράφει ο διαπρεπής βυζαντινολόγος Αλέξιος Γ.Κ. Σαββίδης. Κατά τον Romilly J.H. Jenkins, ο Βλαδίμηρος ήταν παγανιστής και ο χαρακτήρας του είχε ακραίες πτυχές ενώ στις διαπραγματεύσεις του με τον Βασίλειο Β’ επέδειξε μεγάλο θράσος.

 

Όμως η αποστολή της «ντρουζίνας» (στρατιωτικού σώματος/αγήματος) από 6.000 Βαράγγους πολεμιστές οι οποίοι στις βυζαντινές πηγές αποκαλούνται και Βαριάγοι και τους επόμενους αιώνες αποτέλεσαν τη βάση της αυτοκρατορικής φρουράς του Βυζαντίου, βοήθησε πολύ τον Βασίλειο Β’ στην εξουδετέρωση των στασιαστών και ιδιαίτερα του Βάρδα Φωκά (988/989). Αλλά η βοήθεια του Βλαδίμηρου συνοδεύτηκε από δύο ακόμα «συμφωνίες». Ο Ρώσος ηγεμόνας ζήτησε ως σύζυγο την αδελφή του Βασίλειου Άννα και ως αντάλλαγμα δέχτηκε να εκχριστιανιστούν ο ίδιος και ο λαός του. Η Άννα ήταν τότε περίπου 25 ετών. Αρχικά αντέδρασε έντονα. Όπως γράφει ο G. Ostogorsky «ποτέ ως τότε Βυζαντινή πριγκίπισσα δεν είχε παντρευτεί αλλόφυλο». Η Αικατερίνη Χριστοφιλοπούλου χαρακτηρίζει «ανήκουστη και προσβλητική… παραχώρηση» εκ μέρους του Βυζαντίου αυτό το γεγονός. Ο Steven Runciman γράφει ότι επρόκειτο για «… περίπτωση … πάρα πολύ ταπεινωτική γιατί ο μέγας δουξ Βλαδίμηρος ήταν ένας αδιόρθωτος βάρβαρος. Ο Βασίλειος Β’ συγκατατέθηκε να θυσιάσει την αδελφή του μόνο και μόνο για να εξασφαλίσει επείγουσες διπλωματικές ανάγκες».

 

Να σημειώσουμε εδώ ότι ο Βλαδίμηρος είχε προσπαθήσει να μεταρρυθμίσει τον σλαβικό παγανισμό καθιερώνοντας τον Περούν (θεό του κεραυνού και της αστραπής) ως υπέρτατη θεότητα όμως δεν τα κατάφερε. Έτσι αποφάσισε να εισαγάγει τον μονοθεϊσμό στην επικράτειά του. Έστειλε τους σοφούς του στους μουσουλμάνους Βούλγαρους του Βόλγα και στους Ιουδαίους Χαζάρους όμως απογοητεύθηκε από όσα του είπαν. Αντίθετα οι απεσταλμένοι του στην Κωνσταντινούπολη έμειναν έκθαμβοι. Γράφει χαρακτηριστικά το πρώιμο ρωσικό χρονικό:
«Τελευταία πήγαμε και στη χώρα των Γραικών (Grecii) που μας οδήγησαν εκεί που λατρεύουν τον δικό τους Θεό (στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης). Πράγματι δεν γνωρίζαμε αν βρισκόμασταν στα ουράνια ή πάνω στη γη μια και ποτέ δεν είχαμε ξαναγνωρίσει μια τέτοια ομορφιά και τόση μεγαλοπρέπεια. Τα λόγια μας δεν είναι αρκετά για να την περιγράψουμε… Τώρα γνωρίζουμε με βεβαιότητα ότι σ’ εκείνον τον τόπο ο Θεός κατοικεί ανάμεσα στους ανθρώπους των οποίων η λατρεία και οι τελετές είναι πολύ ομορφότερες από εκείνες των άλλων λαών».

Έτσι ο Βλαδίμηρος έλαβε το χριστιανικό βάπτισμα, μαζί με πολλούς υπηκόους του στον ποταμό Δνείπερο (τον αρχαίο Βορυσθένη). Πάντως φαίνεται ότι βαπτίστηκε και στη Χερσώνα καθώς ως μέσο πίεσης στον Βασίλειο να στείλει την αδερφή του, την πορφυρογέννητη Άννα για να γίνει ο γάμος, είχε καταλάβει την πόλη (Χερσώνα) χάρη και στις σημαντικές πληροφορίες που του έδωσε ο μοναχός Αναστάσιος που ίσως ήταν ελληνικής καταγωγής.

 

Ο Βλαδίμηρος χώρισε τις άλλες συζύγους του και παντρεύτηκε την Άννα. Έλαβε το χριστιανικό όνομα Βασίλειος προς τιμήν του Βυζαντινού αυτοκράτορα Βασίλειου Β’ και έχτισε στο Κίεβο και σε όλη την επικράτεια ναούς αφιερωμένους στον Άγιο Βασίλειο. Τον καθεδρικό ναό τα θεμέλια του οποίου έβαλε στο Κίεβο, τον αφιέρωσε στην «Αγία Σοφία». Η ανέγερση του ναού ολοκληρώθηκε μεταξύ 1037 και 1046 από τον γιο και διάδοχό του Γιαροσλάβο Α’ τον Σοφό. Σύμφωνα με τον sir Dimitri Obolensky: «… η θρησκευτική πράξη του Βλαδίμηρου και η πολιτική του σκέψη συνέδεσαν τη Ρωσία με τον πολιτισμό του Βυζαντίου και την Ορθοδοξία. Οι ιεραπόστολοι και οι διπλωμάτες της Ανατολικής Ρώμης κέρδισαν λοιπόν ειρηνικά για λογαριασμό της οικουμένης του Βυζαντίου και της Ευρώπης μια περιοχή που σε έκταση ξεπερνούσε την ίδια την Αυτοκρατορία». Σε άλλο σημείο ο Obolensky προσθέτει: «Στη θέση των ειδώλων χτίστηκαν εκκλησίες στο Κίεβο και σ’ άλλες ρωσικές πόλεις κι ο Χριστιανισμός καλλιεργούμενος από τους ιερείς που είχαν έλθει με την πριγκίπισσα Άννα απ’ την Κωνσταντινούπολη κι από τους κληρικούς που ο Βλαδίμιρ είχε φέρει από τη Χερσώνα, ανακηρύχθηκε η θρησκεία του βασιλείου».

 

Η Σοβιετική βυζαντινολόγος Zinaida Vladimirova Vdaltsova (1918-1987) γράφει: «Η Ρωσία ασπάσθηκε τον Χριστιανισμό με την επίδραση του Βυζαντίου εθελοντικά και χωρίς στρατιωτική ή πολιτιστική πίεση από την αυτοκρατορία (ενν. τη Βυζαντινή)…». Ο Ιωάννης Καραγιαννόπουλος γράφει: «Ο Χριστιανισμός μπήκε στη Ρωσία όχι απλά ως θρησκεία μα ως οργανωμένο εκκλησιαστικό σύστημα που το μιμήθηκαν αμέσως οι Ρώσοι: η ρωσική Εκκλησία έγινε μίμημα της βυζαντινής και τόσο στην εσωτερική της όσο και στην εξωτερική της ζωή αντέγραψε την Κωνσταντινούπολη». O Enno Franzins γράφει:
«… Το 991 ο πρώτος μητροπολίτης έφτασε από τη Νέα Ρώμη στο Κίεβο και καθώς ο Βλαδίμηρος απέβαλε τον άγριο χαρακτήρα του υπό την επίδραση της συζύγου του και της θρησκείας της, χτίστηκαν εκκλησίες, τοποθετήθηκαν ιερείς και ιδρύθηκαν σχολεία». Πρώτος μητροπολίτης Κιέβου και πάσης Ρωσίας ήταν ο Θεοφύλακτος από τη Σεβάστεια που σύμφωνα με τη Γιάννα Κατσόβσκα – Μαλιγκούδη έμεινε στη θέση αυτή ως το 1018.

 

Ο αείμνηστος βυζαντινολόγος και ακαδημαϊκός Δ. Ζακυθηνός γράφει: «Ο εκχριστιανισμός των Ρως εξασφάλισεν εις το Βυζάντιον αναπεπταμένον χώρον πολιτικής, οικονομικής και πνευματικής ακτινοβολίας… εν τω συστήματι της ιεραρχίας των επικρατειών, μεθ’ ων το Βυζάντιον ήρχετο εις συνάφειαν η ρωσική ηγεμονία κατέχει ιδιάζουσα θέσιν».
Σταδιακά ο Βλαδίμηρος επέβαλε τη νέα θρησκεία στους υπηκόους του και αποδέχτηκε την εκκλησιαστική/διοικητική εξουσία του Οικουμενικού Πατριαρχείου πάνω στην νεοϊδρυθείσα ρωσική Εκκλησία. Μόνο μερικές απόκεντρες φυλές παρέμειναν στην ειδωλολατρεία. .

Ο εκχριστιανισμός του Βλαδίμηρου και του λαού του άλλαξε για πάντα τον ρου της ρωσικής ιστορίας. Κάτι ανάλογο είχε συμβεί για τους Βούλγαρους το 864/865 όταν ο ηγεμόνας τους Μπόρις – Βόγορης βαφτίστηκε Χριστιανός παίρνοντας το όνομα Βόρης-Μιχαήλ για να τιμήσει τον ανάδοχό του αυτοκράτορα Μιχαήλ Γ’ (842-867) που άδικα αποκαλείται «Μέθυσος» (όπως απέδειξε ο σπουδαίος Βέλγος βυζαντινολόγος Henri Gregoire)..

Στην ιστορία της νοτιοανατολικής Ευρώπης αναμφισβήτητα σημαντικό ρόλο έπαιξε και ο εκχριστιανισμός των Κροατών («Χρωβατών») και των Σέρβων («Σέρβλων», αργότερα «Τριβαλλών») μεταξύ 867 και 874 καθώς συνέβαλε σημαντικά στην πολιτική και φυλετική ενοποίησή τους.

 

Επίλογος

Δεν χωρά αμφιβολία ότι ο εκχριστιανισμός των Ρώσων οφείλεται στο Βυζάντιο. Μεταξύ άλλων και ο Καρλ Μαρξ έγραψε: «Η θρησκεία και ο πολιτισμός των Ρώσων έχουν βυζαντινή προέλευση». Σύμφωνα με τον Φαίδωνα Μαλιγκούδη: «Από τη χρονική αυτή στιγμή (του εκχριστιανισμού του Βλαδίμηρου και των υπηκόων του) ο ρωσικός κόσμος θα αποτελέσει το λαμπρότερο μέλος της Slavia Orthodoxa».
Τέλος παραθέτουμε ένα απόσπασμα από όσα γράφει ο N.H. Baynes: «Στην Κωνσταντινούπολη οφείλει η Ρωσία τον εκχριστιανισμό της. Ο Βλαδίμηρος επέβαλε τη νέα του πίστη στους παγανιστές και το Κίεβο έγινε μια χριστιανική πολιτεία (κράτος) κι ένας σύμμαχος της (Βυζαντινής) Αυτοκρατορίας. Η μεταστροφή του πανίσχυρου ηγεμόνα Βλαδίμηρου είναι πραγματικά ένα από τα πλέον εξαιρετικά γεγονότα της παγκόσμιας ιστορίας…».

Βασική πηγή για το άρθρο αυτό ήταν το βιβλίο του διαπρεπούς βυζαντινολόγου και πανεπιστημιακού Αλέξιου Γ. Κ. Σαββίδη «ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ-ΡΩΣΣΙΚΑ - ΕΞΗΜΙΣΙ ΑΙΩΝΕΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΟ-ΡΩΣΣΙΚΩΝ ΣΧΕΣΕΩΝ», ΕΚΔΟΤΙΚΟΣ ΟΙΚΟΣ Κ. & Μ. ΑΝΤ. ΣΤΑΜΟΥΛΗ, ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ, 2018

Κλείσιμο