Η μόρφωση του Αγίου Αντωνίου.

 Συνοψίζοντας τις διαφορές των δύο παραδόσεων μπορούμε να σημειώσουμε τα εξής: 

Ο Μ. Αθανάσιος επιθυμώντας να παράσχει αγιογραφικά θεμέλια στο μοναχικό κίνημα, που εμφανίστηκε για πρώτη φορά στην εποχή του, αναφέρει ως πρωτογενή αίτια του τους λόγους του Κυρίου ενώ ταυτόχρονα, με τις αναφορές στην εμπλοκή του Αντωνίου στην Αρειανική έριδα θέλει να επισημάνει τον θετικό ρόλο του μοναχισμού στην επίλυση των προβλημάτων που απασχολούσαν την Εκκλησία τον 4ο αι. 

 Ο Αθανάσιος τονίζει ότι όλα τα έργα του Αντωνίου, όπως και η διδασκαλία του και η ασκητική του ζωή πηγάζουν από την Αγία Γραφή και από την τήρηση από την πλευρά του Αγίου των: «Ὁ δὲ Ἀντώνιος, μαθὼν ἐκ τῶν γραφῶν πολλὰς εἶναι τὰς μεθοδείας τοῦ ἐχθροῦ»53. «Ἔλεγεν αὐτοῖς …: Τάς μὲν γραφὰς ἱκανὰς εἲναι πρὸς διδασκαλίαν, ..»54 «Ὁ δὲ Κύριος ἦν αὐτὸν φυλάττων … , ἵνα καὶ ἐν τῇ ἀσκήσει, ἥν αὐτὸς ἐκ τῶν γραφῶν μεμάθηκεν, πολλοῖς διδάσκαλος γένηται»55. Ο Μ. Αθανάσιος σκιαγράφησε με αυτό τον τρόπο στο πρόσωπο του Αγίου Αντωνίου τον ήρωα της Εκκλησίας, που πήγε στην έρημο, για να αντιμετωπίσει το διάβολο. Η νίκη επί του διαβόλου επιβεβαιώνεται με την ομολογία και αποδοχή της ήττας του. 

 Αντίθετα, στις κοπτικές πηγές παρατηρούμε τον ανώνυμο συγγραφέα να έχει εντελώς διαφορετικό σκοπό και τάση από τον Αθανάσιο, αφού ο συγγραφέας αυτός ως γέροντας μοναχός επιθυμεί να διδάξει στους μαθητές του, χρησιμοποιώντας ως παράδειγμα το βίο του   Αντωνίου, τις αρχές του μοναχισμού, οι οποίες είναι: ο θάνατος όσον αφορά τα του κόσμου, η περιφρόνηση των χρημάτων, η ταπείνωση μέχρις εσχάτων, και η μη καταφρόνηση των αμαρτωλών. Αναδεικνύει την τιμή του μοναχικού σχήματος, και τον σεβασμό της μοναχικής ζωής επικαλούμενος τη θεία προέλευσή τους. Ο Αντώνιος σκιαγραφείται ως ο μετανοημένος άνθρωπος, που αντιλήφθηκε τη ματαιότητα του κόσμου και την αλήθεια του θανάτου, και για το λόγο αυτό διέφυγε στην έρημο αναζητώντας τη σωτηρία της ψυχής του.

1-2 

Δεν μπορεί να αμφισβητηθεί η επίδραση του μοναχικού κινήματος τόσο στην ανάπτυξη της χριστιανικής πνευματικότητας όσο και στην εξέλιξη της ανθρώπινης αυτοσυνειδησίας. Το κίνημα του μοναχισμού ως προς τον χώρο ανάπτυξης του έχει τις απαρχές του στην Αίγυπτο. Εκεί αναπτύχθηκε και ρίζωσε η μοναχική παράδοση τόσο του κοινοβίου όσο και του ερημιτισμού. Οι πρώτοι μοναχοί θεωρήθηκαν από την έρευνα ως άνθρωποι αγράμματοι, οι οποίοι είχαν άγνοια όχι μόνο της ελληνικής παιδείας και φιλοσοφίας αλλά ακόμη και του τοπικού αλφαβήτου56. Η άποψη αυτή δεν υποστηρίζεται πλέον, διότι έχουν προκύψει νέα στοιχεία για την κοπτική μετάφραση της Αγίας Γραφής, η οποία έγινε ταυτόχρονα σχεδόν με τη γέννηση και ανάπτυξη του φαινομένου. Την ίδια εποχή έγιναν πολλές μεταφράσεις από κείμενα της ελληνικής Γραμματείας ενώ ανακαλύφθηκαν χειρόγραφα (σχολικά εγχειρίδια), τα οποία περιέχουν από τη μία πλευρά πλατωνικά κείμενα και από την πίσω τους πλευρά κείμενα από τους ψαλμούς. Άλλα πάλι χειρόγραφα της ίδιας κατηγορίας περιέχουν κείμενα του Ομήρου από τη μία πλευρά τους και κείμενα των Ψαλμών στα κοπτικά στην πίσω πλευρά τους57. Επίσης, έχουμε πολλά μεταφρασμένα κείμενα των Πατέρων (όπως τη Διδαχή των Αποστόλων, την Ά Επιστολή του Κλήμεντος κ.ά.). Η ανακάλυψη της γνωστικής βιβλιοθήκης στο Nag Hamady στην περιοχή της Άνω Αιγύπτου, που αποτελείται από χειρόγραφα μεταφρασμένα στην κοπτική γλώσσα, αποτελεί μία απόδειξη για την πολιτιστική σύνδεση μεταξύ των περιοχών της Άνω και της Κάτω Αιγύπτου, δηλαδή της ελληνικής και κοπτικής Αιγύπτου. Επομένως, η άγνοια της ελληνικής γλώσσας δεν σημαίνει αναγκαστικά και άγνοια    της ελληνικής φιλοσοφίας και παιδείας58  

-32-