Ὁ Ἱερὸς Ναὸς Παναγίας Χρυσαφίτισσας

Ὁ Ἱερὸς Ναὸς Παναγίας Χρυσαφίτισσας
στα Χρύσαφα Λακωνίας
Νικολάου Ι. Κουφοῦ, Ἐκπαιδευτικοῦ - συγγραφέα

Ο Ναὸς τῆς Παναγίας τῆς Χρυσαφίτισσας,

βρίσκεται νότια καὶ σὲ ἀπόσταση ἑνάμισι χι-

λιομέτρου, ἀπὸ τὸν οἰκισμὸ τῆς Χρύσαφας.

Ὅταν ἀντικρίσεις ξαφνικὰ μέσα στὴν ὕπαιθρο,

τὸ θαυμαστὸ καὶ πολύμορφο αὐτὸ

ἐκκλησιαστικὸ μνημεῖο, θαρρεῖς ὅτι ξεχάστηκε

στὴ θέση αὐτὴ ἀπὸ τὸν χρόνο καὶ τοὺς

ἀνθρώπους ποὺ τὸ ἔχτισαν, ἀπὸ τότε ποὺ οἱ

αὐτοκράτορες καὶ οἱ ἀξιωματοῦχοι τῆς Κων-

σταντινούπολης, χρηματοδοτοῦσαν παρόμοια

ἔργα σὲ ὅλη τὴν ἐπικράτεια τῆς αὐτοκρατορίας.

Ὁ ναὸς μὲ ἐσωτερικὲς διαστάσεις 7,60 χ 6,80 μ.,

ἀρχιτεκτονικὰ ἀνήκει στὸν τύπο τοῦ

σταυροειδοῦς ἐγγεγραμμένου μὲ νάρθηκα

(ἐσωτερικῶν διαστάσεων 6,70 χ 2,20 μ.), ἐνῶ

ὁ τροῦλος του, ποὺ ὑψώνεται στὰ 7,50 μ. ἀπὸ

τὸ δάπεδο, στηρίζεται ἐσωτερικὰ σὲ δύο κίο-

νες. Σύμφωνα μὲ σωζόμενες ἐπιγραφές, εἶναι

κτίσμα τοῦ 11ου αἰώνα. Ὁ ναὸς εἶναι κατάγρα-

φος μὲ τοιχογραφίες καλῆς τέχνης οἱ ὁποῖες

φιλοτεχνήθηκαν τὸ 1289/90, ἐπὶ βασιλείας

Ἀνδρονίκου Κομνηνοῦ Παλαιολόγου, μὲ

χορηγοὺς τὸν σεβαστὸ κὺρ Μιχαὴλ καὶ τὴ σύ-

ζυγό του Ζωή. Ὅμως σὲ πολλὰ σημεῖα τοῦ

ναοῦ, ἔχουμε καὶ δεύτερο στρῶμα

τοιχογραφιῶν, ποὺ ἔγιναν κατὰ τὴ

μεταβυζαντινὴ περίοδο. (Ἐφορεία

Ἀρχαιοτήτων Λακωνίας, Ἡ Βυζαντινὴ Χρύ-

σαφα, Σπάρτη 2016, σ.σ. 17 – 18).

Ἀργότερα, πιθανῶς κατὰ τὸν 16ο αἰώνα,

προστέθηκαν πρὸς τὰ δυτικά του ναοῦ, ὁ

ἐξωνάρθηκας, (ἐσωτερικῶν διαστάσεων 4,00

χ 2,20 μ. ), ἡ κινστέρνα, καὶ ὁ βαρύς,

ἐπιβλητικός, ἀμυντικὸς πύργος πρὸς τὰ βορει-

οανατολικά του, ὁ ὁποῖος παίρνει στὸ

ἐσωτερικό του καὶ μέρος τοῦ τρούλου. Ὁ πύρ-

γος ποὺ ὑψώνεται προστατευτικὰ πάνω ἀπὸ

τὸ λαμπρὸ οἰκοδόμημα, ὑποδηλώνει ὅτι ὁ

ναὸς ἦταν Καθολικὸ Μονῆς, ποὺ ὁ πανδαμά-

τωρ χρόνος ἀφάνισε τὰ ὑπόλοιπα κτίσματά

της.

Ἡ Μονὴ αὐτή, χάνοντας σιγὰ – σιγὰ τὴν

αἴγλη καὶ τὴν οἰκονομική της δύναμη, προσαρ-

τήθηκε, μεσούσης τῆς Τουρκοκρατίας, ὡς με-

τόχιο στὴν Ἱερὰ Μονὴ τῶν Ἁγίων

Τεσσαράκοντα, ὅπως συνέβη καὶ μὲ τὶς Μονὲς

τῆς Παλαιοπαναγιᾶς, τοῦ Ἁγίου Δημητρίου καὶ

τοῦ Ἁγίου Νικολάου τοῦ Ἀχραγιᾶ, τὶς

εὑρισκόμενες παρὰ τὸν ροῦν τοῦ ποταμοῦ

Οἰνοῦντος (Κελεφίνα), στὴν εὐρύτερη περιοχὴ

τῆς Ποταμιᾶς.

Πιὸ συγκεκριμένα, ἡ Μονὴ τῆς Παναγίας τῆς

Χρυσαφίτισσας, ἀφιερώθηκε μὲ ὅλη τὴν

κινητὴ καὶ ἀκίνητη περιουσία της, στὴ Μονὴ

τῶν Ἁγίων Τεσσαράκοντα ὑπὸ τοῦ Μητροπο-

λίτου Λακεδαιμονίας Θεοδοσίου, σύμφωνα

μὲ τὸ Πατριαρχικὸ Σιγίλλιο τοῦ 1592:

«… ἵνα τὸ αὐτὸ θεῖον καὶ σεβάσμιον σταυρο-

πήγιον, τὸ εἰς ὄνομα τιμώμενον τῶν ἁγίων

τεσσαράκοντα μαρτύρων ἀπὸ τὸ νῦν καὶ εἰς

τὸν καθεξῆς χρόνον εἶνε παντελεύθερον, καὶ

ἀδούλωτον, καὶ ἀζήμιον, καὶ ἀκαταπάτητον

μετὰ καὶ τῶν μετοχίων, καὶ ἐκκλησιῶν αὐτοῦ

τῆς τε παναγίας τῆς εἰς τὰ χρύσαφα, ἣν τινὰ

εὐγνωμόνως καὶ καλῶς θέλοντες, γνώμη καὶ

τῶν ἐντιμωτάτων κληρικῶν, καὶ τῶν

εὐλαβεστάτων ἱερέων, ἀφιέρωσεν ἐν τῷ θείῳ

σταυροπηγίῳ τούτῳ ὁ ἱερώτατος μητροπολί-

της λακεδαιμονίας καὶ ὑπέρτιμος ἐν ἁγίῳ

πνεύματι ἀγαπητὸς ἀδελφὸς καὶ

συλλειτουργὸς τῆς ἡμῶν μετριότητος κὺρ θε-

οδόσιος, μετὰ τῶν προσόντων αὐτὴ κτημάτων

τὲ καὶ πραγμάτων, ἤγουν ἀμπελίων, χωρα-

φίων καὶ τῶν λοιπῶν μετὰ καὶ τῆς πανηγύ-

ρεως,…», (Μελέτιος Σακελλαρόπουλος, Η Ι. Μ.

τῶν Ἁγ. Τεσσαράκοντα, Ἀθῆναι 1921, σ. 42).

Ὁ ἐκ Βασσαρᾶ Λακωνίας καταγόμενος, Μη-

τροπολίτης Μεσσηνίας Μελέτιος Σακελλαρό-

πουλος, στὸ προαναφερόμενο ἔργο του,

ὑποσημειώνει μεταξὺ ἄλλων καὶ τὰ ἀκόλουθα,

σημαντικὰ ἱστορικὰ στοιχεῖα, περὶ τοῦ μνη-

μείου τῆς Χρυσαφίτισσας : « Τὸ μετόχιον

τοῦτο ἦτο μοναστήριον, ὡς ἐκ τοῦ Ναοῦ καὶ

τῶν πέριξ ἐρειπίων καταφαίνεται. …Ἐπὶ τῶν

τοίχων τοῦ ναοῦ ἀνυψοῦται πύργος,

ἐπεξετάθη δέ, μεταγενεστέρως πάντως, πρὸς

τὰ ἄνω καὶ ἡ μεσαία κόγχη τοῦ ἱεροῦ βήματος

καὶ ἐσχηματίσθη οὕτως ἐπὶ τῆς στέγης τοῦ

ναοῦ παρεκκλήσιον. Πότε καὶ διατὶ διελύθη τὸ

μοναστήριον ἄγνωστον. Πάντως ὅμως καὶ

μετὰ τὴν ἀφιέρωσιν αὐτοῦ εἰς τὴν Μονὴν ὡς

μετοχίου παρέμενον ἐκεῖ μοναχοὶ

συντηροῦντες αὐτό, ὡς εἰκάζεται ἐκ τῆς

ἐπιγραφῆς ἐπὶ δέλτου, ἣν κρατεῖ ἅγιος

ἀπέναντί τῆς ἁγίας Τραπέζης δεξιά, καὶ ἐν ὧ

σημειοῦνται ἀφιερώσεις κτημάτων καὶ ἔτος

ἀχλγ΄ = 1633 … Τὸ μετόχιον τοῦτο κατεῖχεν ἡ

Μονὴ μέχρι τοῦ 1868, ὅτε τὰ κτήματα αὐτοῦ

ἀντήλλαξε πρὸς ἄλλα εἰς τὸ ὅριον αὐτῆς κεί-

μενα », (Μελέτιος Σακελλαρόπουλος, ὄπ. π.,

σσ. 71 – 72 ).

Ἐντός τοῦ Ἱεροῦ Βήματος καὶ βόρεια τῆς

Ἁγίας Τραπέζης, εἶναι φιλοτεχνημένο τὸ

πορτραῖτο τοῦ Ἁγίου Ἀρσενίου Πατριάρχου

Κωνσταντινουπόλεως, τὸ ὁποῖο κατὰ τοὺς

ἀρχαιολόγους «συνιστᾶ μοναδικὴ σωζόμενη

ἀπεικόνιση τοῦ Ἀρσενίου Αὐτωρειανοῦ, πα-

τριάρχη Κωνσταντινουπόλεως (1254 – 1259

καὶ 1261 – 1265) », (Ἐφορεία Ἄρχ. Λακωνίας,

ὄπ., π.). Ὁ Ἀρσένιος, πρωταγωνίστησε στὴν

ἐκκλησιαστικὴ καὶ πολιτικὴ ζωὴ τῆς

αὐτοκρατορίας καὶ μὲ τὸ πρόσωπό του συνδέ-

εται τὸ λεγόμενο Ἀρσενιανὸν σχίσμα τὸ ὁποῖο

συντάραξε τὴν Ἐκκλησία γιὰ μισὸ περίπου

αἰώνα. Ὡς πατριάρχης καὶ νόμιμος ἐπίτροπος

τοῦ ἀνηλίκου βασιλέως Ἰωάννου Β΄ Λασκά-

ρεως, δημιούργησε μεγάλη καὶ διαρκῆ

ἐχθρότητα μὲ τὸν αὐτοκράτορα Μιχαὴλ Πα-

λαιολόγο, ἐξαιτίας τῆς ὁποίας δύο φορὲς κα-

τεβιβάσθη τοῦ θρόνου. « Ἀπὸ τὰς ἐξάρσεις τῆς

μεταξὺ Ἀρσενίου καὶ Μιχαὴλ ἔριδος, ἕνεκα

τῶν παραπτωμάτων τοῦ τελευταίου, τῶν

ἀντικανονικῶν ἐνεργειῶν του, τῆς τυφλώσεως

τοῦ βασιλοπαιδός, κλπ., ὁ μὲν Ἀρσένιος

ἐτιμάτο ὡς Ἅγιος θαυματουργός, ὅπως καὶ τὰ

θύματα τοῦ Μιχαήλ, αὐτὸς δ’ ἐχαρακτηρίζετο

αἱρετικός», (Γριτσόπουλος Τάσος,

Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαιδεία, τ. 3,

σσ. 237 – 239 ).

Ὁ ναὸς ἑορτάζει τὴ Δευτέρα μετὰ τὴν Κυ-

ριακή του Θωμά, ἡμέρα ποὺ ἐπίσης ἑορτάζει

καὶ ὁ ἕτερος ναὸς τῆς Παναγίας Χρυσαφίτισ-

σας στὸ Κάστρο τῆς Μονεμβασίας. Σύμφωνα

μὲ τὴν παράδοση, ἡ Ἱερὰ Εἰκόνα τῆς Παναγίας,

ποὺ ἀρχικὰ ἦταν στὴ Χρύσαφα, βρέθηκε κατὰ

τὴν παλαιὰ ἐποχή, μὲ θαυμαστὸ τρόπο στὴ

Μονεμβασία, στὴ θέση τοῦ σημερινοῦ ναοῦ

καὶ ἀπὸ αὐτὸ τὸ γεγονὸς προέρχεται καὶ ἡ

ἐπωνυμία της « Ἡ Χρυσαφίτισσα ».

Σήμερα, στὸ καλοδιατηρημένο μνημεῖο καὶ

στὸν ναὸ τῆς Παναγίας τῆς Χρυσαφίτισσας,

τὸν λειτουργούμενο τακτικῶς ὑπὸ τοῦ

Ἐφημερίου καὶ τῶν Ἐνοριτῶν τῆς Χρύσαφας, ὁ

ἐπισκέπτης – προσκυνητής, παίρνει μιὰ εἰκόνα

τῆς παλαιᾶς πνευματικῆς ἀκτινοβολίας τῆς

περιοχῆς καὶ συνάμα διαπιστώνει τὴν

ἔμπρακτη ἀγάπη τῶν σημερινῶν κατοίκων της

γιὰ τὴ διατήρηση τῆς προγονικῆς κληρονομιᾶς

καὶ τὴ συνέχισή της μέσα στὸν χρόνο.