Ορθόδοξος Χριστιανισμός και Ψυχική Υγεία 4o

 1.2. Η έννοια της ψυχής στον ορθόδοξο χριστιανισμό 

Ο όρος «ψυχή» έχει πολύ σημαντική θέση στον ορθόδοξο χριστιανισμό. Σύμφωνα με τον Μπαμπινιώτη, ψυχή είναι η άυλη πνευματική φύση του ανθρώπου που επιβιώνει μετά τον θάνατο, αναμένοντας την επανένωση με το σώμα μετά την ανάσταση των νεκρών 15 . 

Η ψυχή δεν είναι ένα «μέρος» όπου μαζί με το σώμα συναποτελεί το ανθρώπινο ον, αλλά δηλώνει ολόκληρο τον άνθρωπο εμψυχωμένο από πνεύμα ζωής. Η ψυχή εκφράζεται με το σώμα και δεν κατοικεί απλά σε αυτό, σάρκα και ψυχή μαζί δηλώνουν τον άνθρωπο και η ψυχή, λόγω της σχέσης που έχει με το Πνεύμα, δηλώνει την πνευματική του προέλευση16 . Η ψυχή δεν είναι η αιτία της ζωής, αλλά είναι κυρίως ο φορέας της ζωής 17 . Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός λέει ότι η ψυχή είναι ζώσα, απλή, ασώματη, αόρατη στους σωματικούς οφθαλμούς, λογική και νοερά, ασχημάτιστη, ενώ  χρησιμοποιεί ως όργανο το σώμα και του δίνει ζωή, αυτεξούσια, θελητική και ενεργητική, τρεπτή δηλαδή εθελότρεπτη, κτιστή «Ψυχή τοίνυν εστίν ουσία ζώσα απλή, ασώματος, σωματικοίς οφθαλμοίς κατ οἰκείαν φύσιν αόρατος, λογική τε και νοερά, ασχημάτιστος, οργανικώ κεχρημένη σώματι και τούτω ζωής αυξήσεώς τε και αισθήσεως και γεννήσεως παρεκτική, ουχ έτερον έχουσα παρ ἑαυτήν τον νουν, αλλά μέρος αυτής το καθαρώτατον (ώσπερ γαρ οφθαλμός εν σώματι, ούτως εν ψυχή νους), αυτεξούσιος, θελητική τε και ενεργητική, τρεπτή ήτοι εθελότρεπτος, ότι και κτιστή, πάντα ταύτα κατά φύσιν εκ της του δημιουργήσαντος αυτήν χάριτος ειληφυία, εξ ης και το είναι και το φύσει ούτως είναι ειληφέν»18 . 

Στην Παλαιά Διαθήκη η λέξη «ψυχή» συναντάται επτακόσιες πενήντα τέσσερις φορές και αποδίδεται με τον εβραϊκό όρο nephesch που δηλώνει την ύπαρξη. Στη Γένεση 2:7 αναφέρεται καὶ ἔπλασεν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον, χοῦν ἀπὸ τῆς γῆς, καὶ ἐνεφύσησεν εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ πνοὴν ζωῆς, καὶ ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχὴν ζῶσαν, όπου φαίνεται ότι η ψυχή έχει μια ολιστική ύπαρξη. Η ψυχή αναφέρεται επίσης με την αρχέγονη σημασία της σε σαράντα τρία χωρία των Ψαλμών, όπου εμφανίζεται ως το ζωοποιό μέρος του ανθρώπου.

Στην Καινή Διαθήκη, η σωτηρία της ψυχής σημαίνει μετοχή στην αιώνια ζωή. Η ψυχή ως ζωή χρησιμοποιείται από τον Κύριο και τους αγίους Αποστόλους. Ο Κύριος, όταν περιέγραφε τον Εαυτό Του ως καλό ποιμένα λέει «ἐγώ εἰμι ὁ ποιμὴν ὁ καλός. ὁ ποιμὴν ὁ καλὸς τὴν ψυχὴν αὐτοῦ τίθησιν ὑπὲρ τῶν προβάτων» (Ιω.ι΄11). Ο άγγελος Κυρίου λέει στον Ιωσήφ «Ἐγερθεὶς παράλαβε τὸ παιδίον καὶ τὴν μητέρα αὐτοῦ καὶ πορεύου εἰς γῆν Ἰσραήλ, τεθνήκασιν γὰρ οἱ ζητοῦντες τὴν ψυχὴν τοῦ παιδίου» (Ματθ.β΄20). Η ψυχή χρησιμοποιείται ακόμα για να δηλώσει το πνευματικό στοιχείο της ύπαρξης μας. Είπε ο Κύριος στους Μαθητές Του «καὶ μὴ φοβηθῆτε ἀπὸ τῶν ἀποκτεινόντων τὸ σῶμα, τὴν δὲ ψυχὴν μὴ δυνάμενων ἀποκτεῖναι· φοβεῖσθε δὲ μᾶλλον τὸν δυνάμενον καὶ ψυχὴν καὶ σῶμα ἀπολέσαι ἐν γεέννῃ» (Ματθ. ι΄28). Επίσης η ψυχή χρησιμοποιείται για να δηλώσει τον όλο άνθρωπο «Πᾶσα ψυχὴ ἐξουσίαις ὑπερεχούσαις ὑποτασσέσθω» (Ρωμ, ιγ΄,1)19. 

Οι Πατέρες της Εκκλησίας παρουσιάζουν την ανθρώπινη ύπαρξη άλλοτε ως τρισύνθετη, με νου, ψυχή και σώμα, και άλλοτε συναποτελούμενη μόνο από ψυχή και σώμα 20 .  Ως προς την δημιουργία της η ψυχή είναι κτιστή, καθώς δημιουργήθηκε από τον Θεό. Από την Γένεσις έχουμε το χωρίο «καὶ ἔπλασεν ὁ Θεὸς τὸν ἄνθρωπον, χοῦν ἀπὸ τῆς γῆς, καὶ ἐνεφύσησεν εἰς τὸ πρόσωπον αὐτοῦ πνοὴν ζωῆς, καὶ ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχὴν ζῶσαν» (Γεν, β΄7) που περιγράφει την δημιουργία της ψυχής του ανθρώπου. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος λέει ερμηνεύοντας το παραπάνω χωρίο ότι η περιγραφή του τρόπου με τον οποίο ο Θεός έπλασε το σώμα και το έκανε εις ψυχήν ζώσα περιγράφεται με αυτό τον απλό τρόπο για να καλύψει την δική μας αδυναμία να κατανοήσουμε το Μεγαλείο Του. Το εμφύσημα του Θεού ήταν ενέργεια του Αγίου Πνεύματος 21 . Ο άνθρωπος είναι πλασμένος κατ΄εικόνα Θεού. Το κατ΄εικόνα αναφέρεται κυρίως στην ψυχή. Γενικά μπορούμε να πούμε ότι η ψυχή είναι κατ΄εικόνα Θεού. ¨όπως ο Θεός είναι Τριαδικός, Νους, Λόγος, και Πνεύμα, έτσι και η ψυχή του ανθρώπου έχει τρεις δυνάμεις, νου, λόγο και πνεύμα22 . Αναφορικά με την διαίρεση της ψυχής, ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός λέει ότι η ψυχή είναι λογική και νοερά. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς αναφέρει ότι η ψυχή είναι κατ΄εικόνα της Αγίας Τριάδας και γράφει ότι η Αγία Τριάς είναι Νους, Λόγος και Πνεύμα και κατ αντιστοιχία η ψυχή είναι «νοερά, λογική τε και πνευματική». Με τον λόγο μνημονεύουμε συνεχώς το όνομα του Χριστού, με τον νου ατενίζουμε τον Θεό αρεμβάστως και με το πνεύμα διακατεχόμαστε από κατάνυξη, ταπείνωση και αγάπη23 . Η ενιαία ύπαρξη του ανθρώπου αποτελείται από σώμα και ψυχή. Κάθε στοιχείο μόνο του δεν μπορεί να αποτελεί τον άνθρωπο. Οι άγιοι Πατέρες, σε αντίθεση με τους αρχαίους φιλοσόφους που πίστευαν ότι η ψυχή βρίσκεται σε συγκεκριμένο σημείο του σώματος, διδάσκουν ότι η ψυχή είναι πανταχού του σώματος. Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς λέει ότι οι άγγελοι και η ψυχή που είναι ασώματα όντα, «ουκ εν τόπω εστίν, αλλ΄ουχί και πανταχού εστίν». Επίσης λέει ότι η καρδιά του ανθρώπου είναι το ηγεμονικό όργανο της Χάριτος καθώς εκεί βρίσκεται ο νους και όλοι οι λογισμοί της ψυχής. Την διδασκαλία αυτή την στηρίζει στον ίδιο τον Χριστό «εκ της καρδίας εξέρχονται διαλογισμοί…» (Ματθ. ιε΄, 19). Συνοψίζοντας αναφορικά με την συνάφεια της ψυχής με  το σώμα θα λέγαμε ότι σύμφωνα με την διδασκαλία των αγίων Πατέρων, η ψυχή χρησιμοποιεί ως όργανο την καρδιά και διευθύνει το σώμα24 .

-18-